سخنی چند پیرامون پیدایش جشن باستانی نوروز

نویسنده: عباس دلجو

از زمانه های کهن و باستانی، انسانهای که در نیم کره شمالی زمین زندگی می کردند به شیوه های گوناگون، نوزایی طبیعت و شروع فصل زیبا و فرحبخش بهاری را در اولین روز سال به سور نشسته و آغاز بهار پرشکوه و زنده شدن دوباره طبیعت را جشن گرفته و به شکرانه این تحول طبیعی، به شادمانی و رقص و پایکوبی می پرداختند . ایرانی ها، بر اساس روایت افسانه ای، جشن نوروز را به جمشید جم نخستین پادشاه کیانی نسبت میدهند . اما واقعیت امر اینست که اصلا شخص جمشید یا جم‌ واقعیت وجودی نداشته و یک شخصیت افسانوی و تخیلی است. اما علیرغم آنکه البیرونی پیدایش نوروز را به جمشید افسانه ای ربط میدهد اما خود اعتراف میکند که قبل از جمشید، جشن نوروز گرامی داشته میشد : “آن روز، روز تازه ای بود جمشید عید گرفت؛ اگرچه پیش از آن هم نوروز بزرگ و معظم بود”.۱ اما در متون کهن از آن جمله در اوستا بخصوص در گاثاها و بقیه یسناها که قدیمیترین بخشهای این کتاب هستند، اصلا نشانه ای از انتساب جشن نوروز به جمشید، وجود ندارد . تنها نخستین نشانه ای از نوروز در اوستا، “در فرگرد دوم «ویدیودات» است که در ضمن توضیح زندگی «ییم» (جمشید)، به دستور برگزاری نوروز نیز اشاره شده (این روایت را فردوسی نیز ذکر می کند). اما ویدیودات از اخیرترین بخشهای اوستاست که به احتمال زیاد در دوران ساسانی نوشته شده.”۲ ناگفته نماند اگر عید و یا جشن نوروز از جمله سنت های باستانی پارسیان ایران می بود، طبعا واژه فارسی که معادل عید و یا جشن باشد در زبان فارسی وجود میداشت، در حالیکه با نگاهی به زبان فارسی درمی یابیم که اصلا کلمه ای که در فارسی معادل جشن و یا عید باشد، وجود ندارد و کلمه عید، عربی بوده و واژه جش نیز تورکی است که در فرهنگ سنگلاخ بدان اشاره شده است .

اما واقعیت تاریخی اینست که هزاران سال قبل از آنکه آریائی ها در حوزه های تمدنی بین النهرین، ایران، افغانستان، آسیای میانه، قفقاز و بخشی از شبه قاره هند، هجوم آورده و ماندگار شوند، سومریان در بین النهرین، حدودا ۵۵۰۰ سال قبل از میلاد، نوروز را جشن را می‌گرفتند . که با این حساب این جشن حدودا ۴۰۰۰ سال زودتر از هجوم آریائی ها در حوزه های تمدنی بین النهرین، رودآمو و رودسند، سابقه دارد . به شهادت تاریخ، تمدن بین النهرین (سومری ها) هزاران سال قبل از آریائی ها وارد دوره تاریخی شده و جشن نوروز نیز هزاران سال قبل از هجوم آریائی ها، جزء آداب و سنن سومریان بوده و بعدا در فرهنگ ملل و اقوام دیگر جاسازی شده است . “در یک نقش بسیار کهن مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد مسیح در بخشی از یک ظرف سفالین شکسته شده مربوط به دوره سومریان، جشن نوروزی به تصویر کشیده شده است. از این جشن نوروزی که در دهه نخست سال نو به نام جشن “اکی تو” یاد کرده اند. مراسم این جشن مذهبی همه ساله در نخستین روز بهار در شهر «اوروک» که قدمت آن لااقل به نیمه دوم هزاره چهارم پیش از زایچه مسیح می رسد، با شکوه و جلال هر چه تمام تر برگزار می شد.”۳

این امر که نوروز منتسب به سومریان میباشد، یک ادعا نیست بلکه بر اساس تحقیقاتی است که پیرامون تاریخ تمدن جامعه بشری صورت گرفته و مشخص شده است که سومریان در روز اول بهار (نوروز) جشن های مفصلی، به مدت دوازده روز برگزار می کردند. “دانشمند شهیر ” ژان بوترو” که همکار ” کرامر” است و در کتاب تحت عنوان ” تاریخ از سومر شروع می شود” L’ Histoire Commence à Sumer و همچنان در کتاب ارزندۀ دیگرش به نام ادیان خیلی باستانی در بین النهرین در صفحه ۳۱۶ از مراسم سال جدید و در صفحه ۳۰۶ از دوازده روز جشن نوروزی سخن می گوید که روز سیزدهم استراحت می کردند. در مورد تقویم سومری هم می توان به صفحات ۲۹۴ ـ۲۹۲ همین کتاب رجوع کرد”.۴ در این رابطه آقاى دکتر مهرداد بهار نیز در مدخل کتاب ” تخت جمشید” و هم در مصاحبه خود با مجله آدینه چنین گفته است که “جشن نوروز در اصل یک جشن آریایى نبوده بلکه نخست در بین سومریان مرسوم بوده است… این آیین از بین النهرین به دیگر مناطق جهان و از جمله ایران رفته است… در کتاب دینى اوستا نیز نشانه اى از نوروز وجود ندارد.”۵ استاد ضیاء صدرالاشرافی در مقاله تحت عنوان – نوروز و تاریخچه آن – نوشته است که : “زمان سنجی” و تعیین نوروز (اول بهار) و اول پائیز، در کنار اول تابستان و زمستان، بنا به داده های تاریخی، به آغازگران تمدن بشری یعنی “سومریان”، میرسد، مردمی زراعت پیشه و متمدن، که جهت تنظیم امور زراعی و تولیدی، تجاری، اداری، دینی و نظامی و … خود نیاز ثابت و استواری به تقویم خورشیدی و ” زمان سنجی” داشتند.”۶ طبق اظهارات محققین و باستان شناسان غربی، مهمترین جشن های رایج در ایران امروزی مانند نوروز، مهرگان، شب یلدا و … یادگارهای از زمان سومری ها هستند : ” محقق مشهور امریکایی Charles Berlitz در کتاب “مثلث اژدها ” و C. F Jean در کتاب “ReligionsumerianeLa”، و پروفسور S. N. Kramer در کتاب “Mesopotamien، new” این جشن ها اصلا از زمان قبل از مهاجرت سومریان از آسیای میانه در بین آنان و اقوام خویشاوندشان در آنجا رایج بود و با مهاجرت آن اقوام به قفقاز، آنادولی، آذربایجان، غرب ایران و بین النهرین این رسم و رسوم را همراه خود بدانجا ها نیز بردند و بازماندگان آنان در آسیای میانه ترکان بعدی نیز از شمال چین تا شرق دریای خزر همیشه این مراسم را بجا آورده اند.”۷

با این دلایل روشن می گردد که برخلاف ادعای پارسیان ایران، خالق جشن نوروز ترکان میباشند نه آریائی ها . زیرا سومریان خود ترک بوده و خاستگاه اولیه آنان آسیای میانه می باشد که اکثر مورخین و باستان شناسان به این امر اذعان دارند . از آنجمله معروفترین سومر شناس دنیا “فریتیز هومئل” بعد از تحقیقات وسیع علمی و ترجمه تعدادی از لوحه های سومری با استناد بر کشفیات تاریخی جدید از نوشتجات سومری، خویشاوندی خیلی نزدیک سومری و ترکی را ثابت کرده و نوشت :”یک شاخه ای از اجداد ترکان در ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد از وطن اصیل ترکان یعنی آسیای میانه کوچ کرده و به آسیای نزدیک آمده و تمدن های زیادی را از جمله تمدن سومر را افریدند . آثار باقی مانده از سومرها نشان میدهد که زبان ترکی در قدیم به چه شکلی بوده است.”۸ یکی از جدیدترین نظراتی که در این رابطه ارایه گردیده از پروفسور “ورنر اشتاین” میباشد که بنظر وی “سومریان به احتمال قوی از آسیای میانه به بین النهرین آمده اند و علت آنرا نیز از یکسو شباهت زبان سومری با زبان ترکی ساکنین کوههای آلتای یا ترکی آلتایی و از سوی دیگر تطابق اشکال و سمبلهای خطی که برای تصویر و توضیح معابد بکار برده اند، با مناطق کوهستانی ارزیابی میکند.” مورخان تاریخ حقوق دانشکده هامیلتون نیز درین زمینه نوشته اند که : “قدیمی ترین ساکنان بابل یعنی سومریان، غیر سامی و از شاخه های قوم مغول بوده اند.”۹ آقای ویل دورانت مورخ مشهور جهان، در جلد اول اثر بزرگ خود بنام “تاریخ تمدن” زیر عنوان “گهوارهٍ تمدنهای جهانی، راه های پیچیده و گیجی آور أنو “منشأ تمدنهای سومر و ایلام را تمدن مقدمتر “أنو” واقع در ۱۴ کیلومتری شرق آشغاباد پایتخت ترکمنستان ارزیابی میکند و در بخش مربوط به سومریان نیز آسیای میانه بودن موطن اصلی این قوم را بسیار محتمل دانسته، به شباهت زبان سومری با زبان مغولی نیز بعنوان یکی از دلایل اشاره میکند.” ۱۰ درین زمینه ” نیکولسکی” که پدر باستانشناسی روسیه محسوب میگردد، چنین میگوید : “مطالعهٍ دستاورد های باستانشناسی سال های اخیر در ترکمنستان بیانگر رابطهٍ تنگاتنگ تمدن ترکمنستان باستانی با تمدن بین النهرین میباشد و به احتمال قوی سومریان نیز از اطراف آشغاباد واقع در دامنهٍ کوه های “کوپت-داغ” به بین النهرین مهاجرت نموده اند .”۱۱ باستانشناس دیگر روسیه پرفسور “ف . ماسون” نیز که خود سال ها در کاوش های باستانشناسی در مناطق مختلف ترکمنستان بویژه “آلتین-تپه” شرکت نموده است نیز، “وجود رابطهٍ تنگاتنگ بین تمدنهای ترکمنستان و بین النهرین باستانی، از جمله نخستین سمبلهای خط تصویری آلتین-دپه و سومر قدیم را تأیید میکند.”۱۲

بعد از انقراض تمدن سومری ها در بابل، ایلامیان که آنان نیز آریائی نبوده وارد تاریخ گردیده و تمدن باشکوهی را خلق کرده اند . ایلامیان به تقلید از سومریان، تقویم دوازده ماهه داشته و نوروز را نیز جشن میگرفتند . تقویم دوازده ماهه ایلامی سال را به دو فصل تابستان بزرگ و زمستان بزرگ تقسیم کرده بودند . استاد دکتر علی مظاهری در تحقیق ارزنده ای که راجع به تقویم خورشیدی درایلام انجام داده است دوعید را که سرآغاز فصل شش ماهه ایلامی است به قرار زیر نام می برد: “۱ ـ عید جو : مصادف فصل بهار و آغاز نوروز بوده است. ۲ ـ عید شراب (خرما یا انگور) در اول مهر (پائیز) بوده است.”۱۳ زبان ایلامی همانند زبان های ترکی، جزء زبان های التصاقی بوده و تعدادی اشتراکات لغوی نیز بین زبان های سومری، ایلامی و ترکی موجود است. با ترجمه تعدادی از لوحه های ایلامی نگهداری شده در شیکاگو بطور قطعی ثابت شده است که زبان ایلامی یک زبان التصاقی میباشد و لغات زیادی در ان با ترکی آذری امروزی شبیه یا عین هم هستند : “هر کسی که با زبان ترکی اشنایی دارد با نگاهی به اسامی شاهان ایلام، تشابهات آنها را با اسامی ترکی امروزی میبیند . مثال: اسامی تعدادی از شاهان ایلام : شیموت -وارتاش shimut-vartash , تن دن- اولی tan dan-uli, اونتاش قال untash-gal, لیلا-ایرتاش lila-ir-tash، هومبان هال تاش humban-haltash و غیره در آخر اکثر اسامی ایلامی پسوند های”تاش”،”آش” و” لی” وجود دارد که در زبان همه اقوام التصاقی زبان ساکن اطراف کوههای زاگرس(قوتتی، لولوبی، هوری، گیلزان، ماننا، ماد…) نیز صرف میشد و هنوز هم در بین اکثر اهالی همین سرزمین ها رایج است و برای مثال پسوند”تاش” بصورت “داش” در ترکی آذری استفاده میشود : یولداش، قارداش، تیمورتاش و غیره.”۱۴

با این مدارک تاریخی ثابت میشود که مراسم نوروز از عهد باستان تا کنون در میان ترکان جشن گرفته می‌شد . طبق داده های تاریخی، ترک های اویغور که هشت قرن قبل از میلاد می زیستند در روز ۲۱ مارس به دامنه کوهها رفته مراسم بهاری را بجا می‌آوردند : “در ماه مارس که آغاز سال نو شمرده می‌شد تمامی بزرگان ترک‌های هون در اردوگاه Yu-Chan گرد آمده بنا به رسم خودشان مراسم شادباش و آئینهای نیایش گوناگون بجای می‌آوردند.”۱۵ آقای محمود کاشغرلی در دیوان لغت الترک نوشته است که : ” اقوام ترک بجای واژه سال نو، یئنی گون (روز نو) را بکار می‌برند و ماه بعد از یئنی گون را اوغلاق آی (ماه بزغاله) می‌خواندند، زیرا در ماه دوم بزغاله‌ها دیگر بزرگ شده بودند.”۱۶

مردمان ترک تبار از عهد باستان تا کنون چشن نوروز را گرامی داشته اند . آنان در روز نوروز، بر سر سفره ی هفت سین خویش، هفت نماد زندگی را که در ترکی به آن “برکت لردن ۷ سین قویماق” میگفتند که در فارسی به معنای گذاشتن هفت تا از برکات می باشد، به نیت آنکه سال نو سال پربرکت و پرسرور و توام با سلامت باشد روی سفره هفت سین شان میگذاشتند که این هفت برکت عبارتند از :

۱ – سو، (آب) رمز و بقای زندگی، مایه حیات .

۲ – سمنی(سمنو)، نماد و سمبل تجدید حیات در زندگی .

۳ – ساریمساق، (سیر) رمز سلامت انسان .

۴ – سوجوق، (یک نوع شیرینی) سمبل و رمز شیرین زندگی .

۵ – سونبول، (گندم) رمز و نماد برکت زندگی .

۶ – سوماق، سمبل و رمز مزه و طعم زندگی .

۷ – سیرکه، رمز و سمبل برطرف کننده مزاج بد بدن انسان .

از جمله آئین های آغاز بهار در بین ترکان، جشن «آی زیت» میباشد . آی زیت الهه زیبایی ترکان آلتایی بوده، که مراسم آن توسط شامان های سفید در آغاز بهار و درمیان جنگلها برگزار میگردید . در روزهای جشن خانه ها را تمیز و تزیین کرده، بهترین غذاها را پخته و زیباترین لباسها را می پوشیدند و مراسم جشن و سرور را آغاز میکردند . مردم آلتاى، آى زیت الهه زیبایى خویش اینگونه تصویر میکردند: “او در حالیکه روسرى سفید بر سر، شالى سفید بر دوش و چکمه اى سیاه با ساقهاى بلند تا زانو به پا دارد بر صخره هاى ستبر تکیه زده بخواب و رویا فرو مى رود و یا در میان درختان جنگل به گشت و گذار مىپردازد…”۱۷

ناگفته نماند که جشن نوروز، همگام با پیدایش زراعت و شروع نوزائی طبیعت و موسم کشت و کار، در بین مردمان باستان که در نیم کره شمالی زمین میزیستند، به وجود آمد . در واقع جشن نوروز از ابداعات کشاورزان اولیه می باشد . با نگاهی به تاریخ باستان، در می یابیم که زراعت در بین ترکان، سابقه نُه هزار ساله دارد و به شهادت تاریخ در شهر آلتین تپه در ترکمنستان آثاری از تمدن ۹۰۰۰ ساله کشف گردیده است که پایه ‌های آن بر کشاورزی و گله‌داری بوده و گذشته آن تا هزاره هفتم پیش از میلاد می ‌رسد. برای اثبات این موضوع در انسیکلوپدیای ترکمنستان شوروی (سابق) چنین آمده است : “هشت هزار سال پیش، زمانیکه در آسیای نزدیک و ترکمنستان جنوبی شمال هندوکشتمدن کشاورزی نخستین و دامداری گسترش یافته بود، در دیگر نقاط جهان اقتصاد ابتدایی و ساده شکارچی گری حاکم بود . در سرزمین های فوق الذکر با اسکان کشاورزان، نخستین روستا ها بوجود آمده بود. در این روستا ها هر خانواده بطور مستقل در خانواده های تک اطاقه زندگی میکرده اند. در محدوده ترکمنستان انسانها ۵۰۰۰ سال ق.م. مس و طلا، و اوایل هزاره چهارم ق.م. نیز برنز را مورد استفاده قرار میداده اند. کشف مس و برنز گسترش ابزارهای هرچه پیشرفته تری را امکان پذیر ساخته است”۱۸. .”یکی از قدیمی‌ترین تقویمهای دنیا، تقویم دوازده حیوان ترکی می‌باشد که قبل از استعمال تاریخ هجری در بین اقوام ترک رایج بوده هنوز هم در بعضی از جمهوری‌های ترک زبان بکار برده می‌شود. آغاز سال این تقویم نیز در ماه مارس بوده است.”۱۹

با این مدارک غیرقابل انکار تاریخی که در بالا ذکر شان رفت، مشخص میگردد که در نیم کره شمالی زمین، مردمان ترک تبار جزء اولین زراعت پیشگان در جهان بوده و تقویم دوازده گانه قدیمی را در جهان خلق کرده و جشن نوروز را طبق تقویم دوازده گانه شان در اول بهار برگزار میکردند .

پی نوشت ها :

۱ – ابوریحان بیرونی – آثارالباقیه

۲ – کانون دانش – مقاله تاریخچه عید نوروز / http://www.knowclub.com/paper/?p=547

۳ – http://www.iranvij.ir/forum/18434-p…

۴ – La Plus Vielle Religion En Mésopotamie JeanBottéro 1998,Editions Gullimard.

۵ – داکتر مهرداد بهار – کتاب تخت جمشید . مجله آدینه – شماره بهار ۱۳۷۲

۶ – ضیاء صدرالاشرافی – نوروز و تاریخچه آن – www.shafighi.ir/forum/showth…

۷ – ۱۲ – ترکهای سومر، بانیان تمدن بشری ( قسمت اول ) http://azerses.110mb.com/sumer1.html

۸ – پروفسور ذهتابی، تاریخ ترکان ایران،جلد۱،

۹ – پاشا علی صالح- سرگذشت قانون – ص ۹۶ تهران ۱۳۴۸

۱۰ – ویل دورانت – تاریخ تمدن – گهوارهٍ تمدنهای جهانی، راه های پیچیده و گیجی آور أنو Will Durant ;Kulturgeschichte der Menschheit; Kِln-1985, s. 109-110

۱۱ – مقاله : نخستین مبتکران آیین های بهاری (نوروز)- بقلم دکتر ب گری http://etrotu.blogsky.com/1388/12/2…

۱۲ – مقاله : نخستین مبتکران آیین های بهاری (نوروز)- بقلم دکتر ب گری

http://etrotu.blogsky.com/1388/12/2…

۱۳ – Revolution 1980 IRAN, Histoire et Le Sycomere – Zaman Paris Page 55-63

۱۴ – تاریخ دیرین ترکان – http://turkiran.persianblog.ir/

۱۵ – تذکره هون- کتاب Shi-chi نوشته Tsi-ma-chian

۱۶ – محمود کاشغرلی قرن ۱۱ م دیوان اللغت الترک

۱۷ – (برگرفته از: کامیل ولى اف- ایلین یادداشى، دیلین یادداشى. باکو ۱۹۸۸)

۱۸ – https://www.sharemation.com/Araz44/…

۱۹ – پروفسور دکتر رشات گنج، رئیس مووسه عالی فرهنگ، تاریخ و زبان آتاترک

منبع : سایت نمای نزدیک

http://www.kabul.net.au/