کوچ اجباری و اثرات منفی آن بر لهجه و گویش زبان هزاره گی

نویسنده: محمد عوض نبی زاده

جامعه هزاره مانند دیگرجوامع قومی افغانستان و جهان ازخود دارای خصوصیات زبانی و گویش خاص لسانی است مردم هزاره ازگذشته های دور به لهجه مروج – فارسی هزاره گی مکالمه میکرده است ولهجهءهزاره گی روی مشتقات– نحوه گویش ولهجه – به کار برد اصطلا حات وعبارات مغولی وترکی- وویژه گیهای ارتباطی جملات وعبارات ونحوه تولید زبان ولهجه تکیه دارند. درموارد زیادی اصطلا حات ترکی ومغولی غالبا در بخش ,گیا هی, اندام ,محلات ,زیبا شناسی وفرهنگ فولکلوربرجستگی داشته است که تاهنوز مردم هزاره با استفاده از لغات ,اصطلاحات ونامها ی مغولی,ترکی وفارسی امور لسانی خویش را به پیش می برند.

قسمت: چهارم

دری هزاره گی حرف – خ

خانه گلی که اطفال میسازند = خوکوته لی

زنها و همسرها = خاتو نو

تخم مرغ = خای گینه

حرکت نشسته اطفال = خه زگ

گپ ناشنو و تنبل = خه میشت

چوب نهال تازه و زن لاغر اندام = خیم چه

نان پخته شده درتابه آهنی = خه له وگ

خاک آلود وعذرو زاری = خم په لگ

گدام گندم = خورفه

مخلوط و یک‌جا شده = خلپل

غذای عاجل از مواد ومختلف = خل پخ لی

آبیاری اول سال زمین زراعتی = خا کیو

خروس ومرغ ماکیان = خورو

خسگ = خه من دوگ

کم عقل و کودن = خوندو

چپه شدن و افتیدن = خه تا شدو

لجاجت = خی رگ

مرغها = خورو گو

سخن چین = خبر گوی

مریض عصبی و میرگی دار = خل پل تو

نامزد دار = خوسته تو

مرغ تخم دار = خای گینه تو

خارشت = خه ریشت

کم حوصیله = خونو کی تو

مغرور وخود خواه = خم ته ما

لوده واحمق = خی له

لباس بد دوخت = خلطه خولوم

قد کوتاه = خمتلگ

عصبانیت و قهر شدن = خوگچشکیله

مالک و صاحب شدن = خونده شدو

شیره گیاه کوهی = خوله

آتش زیرومخلوط خاکستر = خه موج

پشته بزرگ خرمن = خاره

حلقوم وگلون = خر که تگ

لجاجت وخیره سری = خیر جیله

کمر و پشت انسان = خدی سیر

همراه من = خون مه

لباس‌های ژنده = خش پش

جمع آوری خس وخاشاک = خش پشله

مایع غلیظ و نرم = خه لیو

مزرعه راازعلف هرزه پاک کند = خه سیل

چیز گرد و مدور = خینج

قبرستان = خاگ

گربه سیاه = خه فگ

از کارفا رغ شدن = خالی شدو

کاهل و خمیدگی و دول آسیاب = خه میه

قبرو جایگاه مرده = خم لینگو

دره کوچک = خوال

مخلوطی خا کستر و خاک = خی ریچ

خانه = خه نه

اجاق آهنی سه پایه = خه زگ

ناوه آسیاب ازآن آرد میریزد = خوری اسیه

بادارو صاحب احترام = خوجه

گل ختمی = خیری

نبات خاردار = خیر پی

تاج خروس و پرنده گان = خول

تسلی دادن = خر خره کدو

مسخره گی و بی حیائی = خیل خندی

چیزی را صا حب شدن = خونده له

کسی را ما لک چیزی ساختن = خونده دلجی

گیاهی گوش خر مانند = خر غول

درخت کوهیدارای دانه‌های روغنی= خین جگ

پرخشم و قهر = خو چی چک

خرمن انبارکردن وخانه کردن مرغها = خانه دلجی

خرمن گندم = خرمو

ظرف سفالی که ماست مایه میشود= خورمه

آدم خواب آلود و پرنده خاکی = خاوشیله

بجل بازی میا ن دائیره =خین جگ

خاک روبه = خی جه

قهر شدن ونازکردن = خی شیم

جگرخونی و جنگ = خه جیو

آدم تنبل و ولگرد = خم سنگیو

پس مانده علف حیوانات وغذای بازمانده = خوریشته

دری هزاره گی حرف – د

گریختاندن = دوتا دلجی

گاو نوجوان = دغنگیو

داخل کردن = درلجی

انجام دادن کاری = دلجی

ناکامی در هوس وآرزو = دوته له

نان دبل آسیابانها = دوود

خرمن علف هیزم = دای

گندم للمی = دای مه

ملک و کلان قریه = دارغه

زیاد وبسیار = دای دی

خوشه بریان گندم = دیل مول

آبیکه ظرف درآن شسته شده باشد = دیگیش تگ

تکه خورد دیگ گیرک = دیگ پوردنی

روی سرچپه چیزی = دیگه ری

تقلید و سیالداری = دوال له

گرمی شدید آفتاب = دغله دغله

دشنام و داو زدن = داو که ری

در تشویش بودن = دیلن گو

معطلی ودرنگ وسست کار = دیل مل له

تنبلی و بی مبالاتی = دمده سر له

گردش دونفری = دو ئی گمک

آواز خوانی مخصوص محلی = دو ئی

کاکا = دا دای

ناز و کرشمه = دی گله

دندان = دندو

زخمی شدن پشت حیوان باربری = داری دلجی

جمع آوری هیزم از کوچه = دندول

قشنگ وزیبا و مقبول = داولی

در آمد وسرمایه =درلمو

ژنده و مندرس = دونده

دامن پیراهن = دامو

حامله = دو پوسته

متقلب و ورشکسته = دو په

تهوع و دل بدی = دل خیش په

هم نفس و عزیز = دم قه تی

دروازه =درگه و درزه

اجاق و دیگدان = دید گو

دهقان = دیغو

دهقانی = دیغه نی

مردمگ چشم = دیده نگ

مخلوطی از کاه و ریشقه = دروشته

دیگ کوچک = دیگه لی

سر بخود و هوسانه = دل وایه

موی گره خورده = داقی

رسوب روغن =دوورد

قد کوتاه = دوکه

مسخره = دال خگ

غمگین و متاثیر = در گیر

موجود خیالی و جن = دکل

متقلب و محیل = دغل

دوگانگی =دوگه نی چی

آستر کرتی وجنپر = دو تر

فرار کردن و گریختن = دوته کدو

تکیه کردن =دکل جی

غایب شدن وازکوتل گذشتن= دبل جی

تنبوافزار بافندگی = دم کش

دیوار = دیره

توان و قدرت من = دال مه

چمن زار = داله

گوشت زیرگلوی گاوومرغ = دالنق

ر ودوتار = دمبوره

ریاکار = دوردل گوی

نزدیکش و قریب او = دیر شی

رکاب زین اسپ = دوره

استخوان شانه = دالو

آسوده زندگی کردن = دم راس

تفریح وتوقف دادن = دم راس دلجی

سطح مرتفع = دیگتوره

دخترها را = دخترونه

غایب شدندرعقب کوه = دبه

چیزی آویزان شده = دوی دوی

سربند آب = دره گک

تجمع گروپی مردم = دل دلگ

صدا دادن = دب ددو

پاپوش تکه ئی روی فرش = دولاق

پندیدن وآماس شکم = دیبه جی

گریز پا ئی و فرارکردن = دو تا ولجی

دویدن = دای ده

هرزه وولگرد = دای دو

بجل بازی دو دانه ئی = دین گگ

بازی گیرددویدن جوانان = دوره میخ

چیزی را باچیز دیگر وصل کند = دنته

گوسفند خودمرده ومردار شده = دم بوشته

اسپ نا زا و مجرد = دا غو

گندم للمی = دای مه

پختن خوشه گندم = دیل مول

سست وآهسته کاری وتال داددن= دیل مله

چادر جالیدار زنانه = دولاق

دهلیز = دالو

شرینیگگ = دشله مه

مشاجره وغالمغال = دنگه له

آدم افشا کننده راز = دوپه ره

دری هزاره گی حرف – ر

روشن وآشکارا = روش

ترتیب وتنظیم سمت و اطراف = روود

ریسمان = ریسپو

روشن وجلا دار = روشو

افغانی و روپیه = روپی

جلا و روشنی = روشق

روغن = روغو

زود زود = راو راو

روغن دار = روغوتو

ریسمان دار = ریسپو تو

منظم و با ترتیب = روود تو

شعر باوزن وقافیه = رفت تو

پله زینه = رفک

دوانیدن = روفندو

نان نازک تابه ئی = رفیده

صاحب رسوخ = روی تو

کناره وچپ کردن از چیزی = ریو

کنار کشیدن = ریو دلجی

کنار زدن کسی =ریولجی

کاشتن حبوبات = راندو

روزنه = روزه نگ

فرستادن و اعزام کردن = ره ئی کدو

دروغ‌گو وریا کار = روی سیاه

فکرپریشان و مضطرب = رغیس

واژگون و نگون سار = روی چگو

چیرک و چتلی = ریم

ریسیدن پشم = ریشتلجی

چرکین = ریم تو

دری هزاره گی حرف – ز

اولاد ها = زاو زدا

مزه تیز و غذای تند = زوم

خسیس و پول دوست = زون چه

کم گپ و ترش رو = زه موخت

ترشح کرد ن = زا کدو

قهر آلود و جنگره = زفت

یاد کردن وفرا گرفتن = زفت کدو

زیاد = زدگاه

زنی که وضع حمل داشته باشد = زاچه

خانم خانه = زویستو

عاطفه ورحم = زار

عکگ وزاغ = زغچی

کلند و کلنگ = زاغنول

هوشیار وزیرک = زیربلگ

زور زدن و زورآزمائی = زورگ ده

دریغ نکردن = زی له

پرنده زرد رنگ کوچک = زردگ قلبه ای

پرکردن = زیج کدو

تند خوی = زا بیت

موضوع عاجل و فوری = زابیته

دانه بوته کنار چمن = زیل بگ

زائیدن = زی دو

خسته و مانده = زیل له

کج خلقی = زموختله

ممسیکی وزیرکی = زونچه له

دری – لهجه هزاره گی حرف- س

آبگین سست و نرم = سو له

حرام زاده = سوله

درازکشیدن ودرازشدن = سون جی

فضله حیوان و سرگین = سر گی

خریطه پوست حیوانی = سه ناج

کندن و خلاص کردن گره =سور چی

چیزی محکم و سخت = سین گیرک

جدا کردن = سیوا دلجی

تهدید کردن = سه مانه کدو

خلاص و تمام کردن کاری = سا مو دلجی

کجاوه = سه بد

چمچه و قاشق کلان = سرماق

منجمد وسخت شدن برف دراول سال= سورجه

سوزن = سی زو

شکستاندن ظرف = سگ سگ دلجی

ابزار آهنی برای قلبه = سوغمه

خود را آویزان کردن = سل چه غگدلجی

لنگر خود را بالای کسی انداختن = سل چه غگله

با هیبت و خوفناک = سامو تو

بزرگ نمائی کردن = سامو تو له

شیرینی و تحفه خبر خوش = سی بیت

شیرینی خورنده خبر خوش = سی بیت خورله

سقط جنین کردن = سی وا کد

خودرااز گاز آویزان کردن = سل چغ

پافشاری و شلگی کردن = سو چی مله

عصبی و جندی = سایه تو

شرمنده و خجل = سر چور

طفل حرف نا شنو = سر چوگ

حرف نا شنوی و بی گفتی = سر چوگله

بوت سر پائی = سر کاو شگ

سر چمندی = سر تاله

سبز و خرم = ساووز

خوف و ترس = سام

قیافه و چهره = سر سامبل

پاره شدن = سی تره شدو

پاره کردن = سی تره دلجی

زیاد خواهی و لجاجت = سی رم له

زیاده‌خواهی کردن = سی رم کدو

بیحال شدن ازاثرگرسنگی و تشنگی = سوله چی

بیحال کردن ازگرسنگی = سوله چی دلجی

خسگ = سورخگ

روغن صا ف وپاک = سوجی

قبرستان = سرخی

آب خیزی = سرخ ا وی

دانه‌های سرخ زیر جلد انسان وحیوان = سرخ بوده

رنگ خاکستری = سور بور

رها کردن = سر ده دو

سنگسار کردن = سنگ اوبه کدو

چه گفت = سه مو گوفت

سر کرده و رئیس قوم = سر قوش

نغلوب کردن حریف در گوشتی = سر سوجی

پرتاب کردن سنگ در هدف = سنگ سول

صبحانه = سبای نه

گوسفند جوان ماده = سو بای

استخوان سورین انسان = سو جی

میخک روی پوست بدن = سول

سوراخ هوا کش تنور = سوف

پوست خشکیده روی زخم = سغره له

تربیه و پروریش دادن = سب یات

گازاطفال که به درخت آویزان می‌شود = سا ل

اسپ سرخ رنگ و جرار = سمند

مارچوبه گیاه ضد زهر = سمندیو

غم خواری و دلجوئی = سی یاتی

حرص وآز داشتن برای گرفتن و خوردن= سو غی له

گرسنه چشم = سوغ

گرسنه چشم ساختن و نمایش دا دن غذا = سوغ دلجی

سیر کردن شکم کسی را = سیرلجی

خوردن غذای کافی = سیرغو

گریه دسته‌جمعی = سورو لا

پارچه وپاره کردن = سبورسر

سبزه نو رسته = سوبه

سر پرستی = سه رپ چیله

پاشیدن گندم وآرد = سو چی

شاخچه باریک که پشم را با آن میکوبد = سه به

طرف او و جانب او = سون شی

کاسنی = سی چر غو

استخوان نرم سینه = سی بور گه

مل نسل گیری حیوانات = سیگ

بدون سر پرست = سر پی چه

تخت = ساکو

یتیم شده و بی سر پرست = سر خاک خور

شبنم = سود ری

دوغیکه در آن آب بیاندازند = سپی آو

لبنیات = سپیدی

موی بند کلان زنانه = سر غوج

دهن وسر آستین زنانه = سر قوش

زنیکه نو وضع حمل گرفته باشد = سو چی

جلوه دادن و خود نمائی = سه له مه

کاسنی = سی چر غو

گیاه گندنه مانند = سوره سو

پرنده شکاری خاکی رنگ = سر سو قار

سرزنش – تنبه و نکوهش =- سر خای

چیز های را پایه دار و محکم چیدن = سل جه

از پای لنگیدن = سودنگ

صاف و پاک کردن شیر = سوجی

خود را به چیزی آویزان کردن = سل چق

طفل شوخ چشم و بد آموز =سوزنی

ساجیق شیره تنه درختان و گیا ها = ساغیج

ماده چسپناک = سی چی مگ

رنگ مایل به سفیدی = سپی لو

نوع از درخت کوهی =سوله بی

بوکه ساقدار وخاردار = سر خنو که

رشد یافته = سو سمین

جمع شدن آب در کنج چشم = سر خنکده

زمین یخ زده و یخ روی آب = سرخ لوک

بار اضافی که بالای بار بزرگ مانده شود = سر به ری

دری – لهجه هزاره گی حرف- ش

بد اخلاق و دعوا جلاب = شومگ

بد اخلاقی = شو مگله

فشار داد = شیل پید

فشار دادن تحت فشار گرفتن = شیل پیلجی

زیر فشار قرار دادن =شیل پی دلجی

رنگ شیر چائی = شیر غه

زن بد کاره و بی حیا = شه لیته

با جرأت شدن = شیرک له

با جرأت کردن = شیرکدلجی

با جرأتی و مستی = شقب له

آدم بی ترس -مست و غالمغا لی = شخشول

غالمغال و بی نظمی کردن = شخشوله

ظرفیکه ازنهال باریک بافته شدهباشد = شو گور

تکمه پیراهن = شی رگ

ریختن غذا ازظرفی به ظرف دیگر = شیپ تور

باعجله و زود = شیب به

عجله کردن = شسیب به له

با سرعت انجام دادن = شیب به دلجی

کرم های دراز = شو لوک

درارای کرم‌های دراز = شو لو ک تو

لگام و افسار حیوان = شخ بن

ماست = شیر

شف دستار و لونگی = شک لگ

وصل و چسپیده و نزدیک = شیفت

نزدیک شدن = شیفتگله

نزدیک کردن = شیفت دلجی

دل تسلائی = شیوه لیو

تسلی دادن = شیوه لیودلجی

جمع و جور و آماده کردن = شی مه لی

هجوم و حمله کردن = شورلجی

حمله و هجوم = شور

تخلیه و خالی = شیو

تخلیه و خالی کردن = شیودلجی

افراط و زیاده روی در کاری = شو بد له

بوجول = شی غای

نان ریزه شده شوربا = شوته

به نوبت شب گذرانیدن در چندین خانه = شاو بشگ

چرک و کثافت ضخیم پوست بدن = شند قله

با جرأت و دلیر = شول

دلیری = شولگده

آواز و صدای پای و گام انسان = شپ شپ

صدای پای را نشان دادن = شپا س ا لجی

زینه = شاتو

ریگ میده = شی گت

بوم – بوف و جغد = شور شومبو

چین خوردگی در هر چیز = شور کش

آهسته صحبت کردن = شو گ کس

صحبت آهسته = شوگ شوگ

آوازه کردن = شک شوکلجی

زن بد گذاره = شورتی

بد اخلاقی کردن زن = شورتی له

خمیر کردن = شیر ختو

ناخن پای انسان و حیوان را کشیدن = شنگک له

توصیف زیاد و تملق کردن = شفتگ له

رطوبت ونم لباس را خشک کردن = شیخ پلجی

خشک نمودن نم لباس = شیخ په

پاک کردن کا سه و ظرف = شیف تور

رشوت خور = شی کام

شروع وادی و دره = شین یه

شبانه وبرای شبانه = شاونه

دندان اضا فی = شقه

کاسه گلین = شه نگ

بد شگون و بدفال = شتقری

زن نازا که اولاد نکند = شنده

صاحب خانه و ملک = شه ریک

چار شاخ خرمن باد کننده = شاخی

معامله مخفی و دسیسه سازی = شر میش کنگ

تخم زدن و شد یار زمین = شر نغگ

چسپیدن دندانها وچسپیدن چیزی با همدیگر= شی نه گه

خودکشی و انتحار = شیب قلجی

فشار دادن چیزی = شیل پل جی

آله فشار = شیل پل غو

گیاهی خوردنی پالک مانند = شوره کی

شیری بوریده وبرف یخ زده = شیرجه

کنج و کنار چادر و دیگرچیز ها = شونق

سو غا تی عروس و خانواده مسا فر = شی نگ

استحوان پهلو وقبرغه انسان = شه رینگ

بند تنبان و بند زیر جامه = شول بند

سخت کردن معده حیوانات = شیغل جی

سخت شدن معده انسان و حیوان =شیغه شدو

شراکت تقسیم کردن گوشت گاوو گوسفند = شلولغه

گره محکم تار = شین گه

چشم باز حیوان مرده = شاوه گگ

راست و عمودی .و بانوک چوب زدن = شیخ کی

سنگر و قلعه در قله بلندی کوه = شی نگ

چسز دلچسپ و تاثیر ناک = شیر مه تو

کریم شب تاب و حشره که در شب میدرخشد = شاوه

تعین شرط در نشان زدن تفنگ = شه نک

دری – لهجه هزاره گی حرف – ص

شیرحیوانی .وچیزی پاک = صاف

طعنه – منت و سر زنیش = صد که له

دری – لهجه هزاره گی حرف – غ

ماده گاو نو جوان = غونه جی

آب گل آلود و کثیف = غه تول

کثیف کردن آب = غتولدلجی

قصد گل آلود نمودن آب = غه تول

شور و غوغا و غالمغال = غل غل

آدم زیاد چاق و فربه =غه پسی

جوال بزرگ گندم = غو نج

طفل شکم کلان و جوال خورد گندم = غو نجگ

صدای آروغ = غه زس

فرو رفتگی عمیق = غه ووج

علف کوهی حیوانات = غی غو

وادی بین دو قریه ومابین هر چیز = غول

بی فر هنگ و بی‌ادب ووحشی = غول

وحشی ساختن = غو لد لجی

بی‌ادب و وحشی شدن = غوللجی شدو

صدا و گریه کردن = غل غلجی

عوعو سگ = غغ

غالمغال و گریه بلند و زبان بازی با صدای بلند = غه غگده

قهرشدن بالای کسی = غه پگده

حلقه زنجیر = غورغی

حلقه کوچک زنجیر = غور غی نگ

غلام وحشی = غولی

آهن ذوب شده = غوله

بزور نوشا نیدن کسی را = غر غلجی

بزورچیزی را نوشیدن = غرغله کدو

فسخ قرار داد = غش

عهد شکنی = غشلجی

قهر کننده و غالمغا لی = غوره سی

قهر و عصبانیت = غورس

قهر سا ختن = غورسلجی

از عقده نزدیک به گریه = غوره ده

وادار به گریه ساختن =غوره ده دلجی

چاق و فربه = غورسی

دره عمیق = غه وجنو

آدم قد کوتاه و شکم کلان به سختی راه برود = غونجگده

غالمغالی = غه غی

از حد زیاد = غه در

دیگ کلان مسی = غژ غو

شوره و نمک زار =غو جور

بیزاری و دلسردی = غوله جی

آهوی کلان = غولجه

وسط ومیانه = غوله نه

علط و اشتباه = غل

برهم زدن و پراگندگی = غته غول

سپیده صبح = غیر بنگ

وسط ستون فقرات = غول

با حوصیله و با پشت کار = غه بیش

پت ران = غویه

گیاه خاردار و بوته خاردار = غوزبه

جنگ و پرخاش = غل لو

قنداقه اطفال = غوندگ

غالمغال =غژ غولا

وقت وزمان = غه دل

تهدید کردن = غر غور

شخص فربه و قد کوتاه = غوده

توب پشمی = غا ت

شبکه ی سرتاسری مردم هزاره

استفاده ی این نوشته بدون ذکر منبع مجاز نیست