نویسنده: ایوب آروین
خانواده فیض محمد کاتب، مورخ مشهور افغانستان می گویند ۳۵۰۰ صفحه از آثار خطی چاپ نشده این نویسنده در نزد آنها موجود است.
پیش از این اطلاع چندانی در باره این بخش از آثار کاتب وجود نداشت و گمان اغلب بر این بود که آثار کاتب در سالهای اغتشاش پس از سقوط سلطنت امان‌الله خان از بین رفته است.
نخستین بار در سال ۱۳۶۵ خورشیدی خانواده کاتب اطلاع دادند که هزاران صفحه از آثار کاتب به خط خود او در نزد آنها وجود دارد و آنها این آثار را در اختیار دولت وقت افغانستان قرار دادند.
دولت در آن زمان این آثار را که مجموع آن به حدود پنج هزار صفحه می‌رسید، در آرشیو ملی افغانستان بایگانی کرد و این نخستین اقدام برای کشف و حفظ آثار کاتب بود.
همچنین سال گذشته خورشیدی دولت افغانستان نسخه خطی جلد چهارم سراج‌التواریخ، مهمترین اثر کاتب را از فردی که نام او هنوز اعلام نشده است، خرید و در آرشیو ملی بایگانی کرد.
آثار کاتب در بایگانی ملی
به این ترتیب، آن گونه که مقامهای دولت افغانستان گفته اند، در حال حاضر بیش از پنج هزار صفحه از آثار خطی فیض محمد کاتب، که بخش اعظم آنها در باره تاریخ معاصر افغانستان است، در بایگانی ملی افغانستان نگهداری می‌شود.
در گذشته گمان بر این بود که کتاب سراج‌التواریخ تنها سه جلد دارد که تاریخ افغانستان را از ۱۳۶۰ قمری تا پایان پادشاهی امیر عبدالرحمان خان در سال ۱۳۱۵ قمری را در بر دارد.
اما اکنون خانواده کاتب به بی‌بی‌سی گفته‌اند که صدها صفحه از جلد چهارم و حتی جلد پنجم سراج‌التواریخ هم در نزد آنها موجود است.
واحد فیضی، یکی از نوه‌های کاتب گفت: “۳۵۰۰ صفحه‌ای که در نزد ما است، بیشتر مربوط به وقایع امیر حبیب‌الله خان و امیر امان‌الله خان است. بخش‌هایی از این نوشته‌ها مربوط به جلد چهارم و پنجم سراج‌التواریخ می‌شود.”
به گفته او، این بخش از جلد چهارم و پنجم سراج‌التواریخ، توضیحات بیشتری در ارتباط با تحولات این دوره ارائه می‌کند که در دیگر آثار کاتب با این تفصیل بیان نشده است.
تفاوت نسخه‌های خطی و چاپی سراج التواریخ
در سال گذشته هم بخشی از جلد سوم سراج‌التواریخ همراه با نسخه خطی جلد چهارم این کتاب در اختیار بایگانی ملی افغانستان قرار گرفته بود. این بخش از جلد سوم سراج التواریخ به دلائلی که هنوز مشخص نشده، در نسخه چاپ شده آن نیامده است.
نسخه چاپ شده جلد سوم سراج التواریخ که تحولات دوره پادشاهی امیر عبدالرحمان خان را در بر دارد، در سال ۱۳۳۳ هجری قمری تحت نظر مستقیم امیر حبیب الله خان و پس از سانسور شخص او و دو تن از منشیان او چاپ شده بود، ولی این نسخه به دستور حبیب الله خان پیش از انتشار در چاپخانه سلطنتی کابل از بین برده شد.
آن گونه که امیر حبیب‌الله خان خود در مقدمه جلد اول سراج التواریخ نوشته، او شخصا به فیض محمد کاتب دستور داده بوده که “سرگذشت پادشاهان افغان” را بنویسد، اما پس از آن که مشاوران امیر، او را متوجه زیانهای شرح قتل عامها و استبداد این پادشاهان می‌کنند، او دستور از بین بردن سراج‌التواریخ را صادر می‌کند.
از جلد سوم چاپ شده سراج‌التواریخ تنها چند نسخه از چاپخانه بیرون شده بود که در حال حاضر هم وجود دارد و نسخه خطی آن نشان می‌دهد که میان این دو نسخه تفاوت‌های زیادی وجود دارد. به نظر می‌رسد که نویسنده نخواسته یا نتوانسته که پادشاه را قانع به چاپ نسخه کامل آن کند.
به این ترتیب به نظر می‌رسد که حالا دوره کامل پنج جلدی سراج‌التواریخ به گونه دستنویس و به خط خود کاتب در دسترس است.
آثار کاتب در اروپا
آن گونه که آقای فیضی نوه کاتب می گوید، علاوه بر بخش‌هایی از سراج‌التواریخ، آثار دیگری هم از کاتب بجا مانده که در هشتاد سال گذشته به وسیله خانواده کاتب نگهداری می‌شده و خانواده کاتب این آثار را به همراه خود به اروپا برده است.
بر اساس فهرستی که آقای فیضی در اختیار بی‌بی‌سی قرار داده، به طور کلی ۲۸ جزوه بزرگ و کوچک از آثار خطی کاتب در نزد خانواده او نگهداری می‌شود که تقریبا نیمی از آنها مربوط به سراج‌التواریخ است و بقیه آنها شامل آثار دیگر کاتب و همچنین اسناد مهم دولتی آن دوره می‌شود.
در میان این آثار جلد سوم کتاب تحفه‌الحبیب، یکی دیگر از کتابهای مشهور کاتب، هم دیده می شود. کاتب پیش از سراج التواریخ این کتاب را نوشته بود، اما امیر حبیب الله و منشیان او این کتاب را آنقدر سانسور کردند، که کاتب از چاپ آن منصرف شد و به تالیف سراج التواریخ پرداخت.
تحفه‌الحبیب هم به دستور حبیب‌الله خان و به نام او نوشته شده است. این کتاب شرح تحولات افغانستان در زمان پادشاهان پیش از پادشاهی امیر حبیب‌الله خان را در بر دارد.
آقای فیضی گفت که در میان نسخه های خطی که در نزد خانواده کاتب نگهداری می شود، کتابی است با عنوان “تاریخ عام و قدیم افغانستان”، کتاب دیگری با نام “اصول دین” و جزوه‌ای هم با عنوان “ذکر تحدید(مرز) افغانستان و وجه تسمیه آن” وجود دارد.
رونوشت نامه‌هایی از امیر عبدالرحمان خان و محمد نادر شاه هم در میان جزوه های به جا مانده از کاتب دیده می‌شوند که به نظر می رسد اهمیت تاریخی داشته باشند.
دغدغه نگهداری
فیض محمد کاتب این آثار را در سالهای ۱۳۳۱ تا سالهای منتهی به پایان زندگی‌اش در ۱۳۴۹ هجری قمری (۱۳۰۹ خورشیدی) نوشته است، اما از آن زمان تا حال تحولات مختلف سیاسی و نظامی در افغانستان فرصت چاپ این آثار را نداده است.
حالا آنگونه که واحد فیضی نوه کاتب می‌گوید، نگهداری و چاپ آثار کاتب از مهمترین دغدغه های خانواده کاتب است. آقای فیضی گفت که هنوز هم با وجود بهبود شرایط در کشور، زمینه چاپ این آثار و نگهداری نسخه های خطی آنها در محلی مطمئن وجود ندارد.
به گفته او، هرچند برخی کارشناسان کتابداری به خانواده کاتب در باره شیوه و شرایط نگهداری نسخه های موجود آثار خطی کاتب مشورت داده اند، اما آقای فیضی گفت که خانواده کاتب به این نظر است که آثار کاتب به عنوان مراث فرهنگی و ملی کشور باید در محلی مطمئن و به گونه حرفه ای نگهداری شوند. نگهداری غیر حرفه ای آثار چاپ نشده کاتب، خطر از بین رفتن این آثار را هر روز بیشتر می کند و بیم آن وجود دارد که بخشی از وقایع تاریخی، نامه ها و مکاتبات رسمی و اسناد دولتی که در هیچ جای دیگری نیست، از بین بروند.
وعده‌هایی که عملی نشد
در دو سال گذشته مقامهای دولت افغانستان بارها از چاپ آثار کاتب سخن گفته اند و شماری از آنها گفته اند که چاپ آثار کاتب در صدر فهرست اولویت های دولت در زمینه فرهنگی قرار دارد، ولی در عمل هیچ کاری برای انتشار این آثار انجام نشده است.
سال گذشته مقامهای وزارت اطلاعات و فرهنگ پس از به دست آوردن و بایگانی کردن جلد چهارم سراج التواریخ گفتند که تلاش می کنند که این کتاب و دیگر آثار کاتب را چاپ کنند و در آخرین مورد دین محمد مبارز راشدی، معاون این وزارت گفت “وعده” می دهد که امتیاز چاپ این آثار را به بخش خصوصی واگذار خواهد کرد.
حتی محمد کریم خلیلی، معاون رئیس جمهوری هم در مراسمی که در ماه سنبله/شهریور گذشته برای بزرگداشت از کاتب در کابل برگزار شده بود، بر چاپ و انتشار آثار کاتب تاکید کرد، ولی به نظر می رسد که این سخن ها تنها برای اقناع علاقمندان تاریخ کشور و آثار کاتب اظهار می شود و برنامه عملی در این زمینه هنوز وجود ندارد.
واحد فیضی در بخشی از سخنان خود گفت که هنوز دولت افغانستان در ارتباط به آثار کاتب تماسی نگرفته و خانواده او هم نمی داند که دولت افغانستان در ارتباط با آن بخش از آثار کاتب که در بایگانی ملی نگهداری می شود، چه کاری انجام خواهند داد.
منبع: بی بی سی