به گزارش اخبار مهاجرین به نقل از روزنامه شرق :
پناهندگی به عنوان یکی از ویژگی های حیات بین المللی عموما با یک مکان و یک محل جغرافیایی ملازم است و از جمله دلایلش ناآرامی، تشنج و بحران در بسیاری از نقاط جهان است که میلیون ها نفر را وادار به ترک دیار خود کرده است. از سوی دیگر شکاف فزاینده سطح توسعه اقتصادی و اجتماعی در میان کشورها و ملل مختلف و نقض اصول استانداردهای رفتار دولت ها با اجتماع تحت حکومت خود از جمله دلایل ایجاد معضل پناهندگی است. البته می توان وجود و پیشرفت روزافزون پدیده پناهندگی را سیاسی دانست. همه می دانیم که پناهندگان، قربانیان سیاست های تجاوزگرانه خارجی، جنگ، عدم تحمیل عقیده مخالف، اعمال زور و فشار هستند که خواسته یا ناخواسته از سوی دولت ها به عنوان ابزار های سیاست خارجی جهت اعمال فشار بر سایر کشورها به کار گرفته می شوند. در طول سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی کشور ایران متاثر از دو حادثه مهم در امر پناهندگی در منطقه و کشورهای همسایه بوده است. اولا مسئله مهاجرت گسترده پناهندگان افغانی به ایران این آوارگان به دلیل قرابت های قومی با ایرانیان و نیز یگانگی مذهبی که با شیعیان ایران داشتند به کشور ما آمدند. هر چند هجوم کارگران فصلی افغانستان تا قبل از کودتای ۱۹۸۷ افغانستان از جمله حرکت های عادی محسوب می شد اما گستردگی جمعیت آواره این موج را به سراسر ایران کشانید و این خود منشاء بسیاری از مشکلات اجتماعی و سیاسی و اقتصادی برای مردم ایران شد. ثانیا پناهندگان عراقی که در اثر جنگ دولت عراق با دولت های غربی جنگ دوم خلیج فارس موجب گسیل پناهندگان فراوانی از مرزهای جنوبی و غربی به سمت کشور ایران شده است. در حال حاضر در میان کشورهای اسلامی، ایران با متجاوز از ۵۲ میلیون آواره افغانی و عراقی بالاترین تعداد آواره ها را در جهان دارد. پاکستان با قریب ۲ میلیون آواره مرتبه دوم و سودان با ۵۱ میلیون در جای سوم قرار دارد.
مفهوم پناهنده در نظام حقوق بین الملل
واژه پناهنده واژه ای تخصصی به مفهوم شخصی فراری است که سعی دارد از شرایط فردی یا اجتماعی غیر قابل تحمل خود بگریزد. مقصد او شخص نیست و به سوی آزادی و ایمنی پناه می برد. اساسنامه کمیساریای عالی در امور پناهندگان UNHCR بندهای ۶ و ۷ اساسنامه به تعریف واژه پناهنده پرداخته است. مطابق این تعریف هر شخصی که به دلیل نژاد، مذهب، ملیت یا عقیده سیاسی خود و به دلیل ترس موجه از تعقیب خارج از کشور اصلی خود و یا اگر بدون تابعیت است خارج از محل عادی سکونت خود به سرمی برد و به دلیل همین ترس مایل به استفاده از حمایت دولت کشور خود نبوده و یا اگر فاقد تابعیت است بدین دلایل نمی تواند به محل سکونت عادی خود بازگردد اطلاق می شود.
چه اشخاصی می توانند پناهنده شوند
۱ مجرمینی که در دادگاه صالحه با قضاوت عادلانه، با داشتن وکیل مدافع محکوم شده اند و حال به خاطر فرار از زندان، کشورشان را ترک می کنند پناهنده محسوب نمی شوند، اما فعالان سیاسی که به خاطر مسائل سیاسی یا غیرسیاسی مجرم شناخته شده و تحت پیگرد قانونی هستند چه بی گناه و چه گناهکار می توانند تقاضای پناهندگی کنند و پناهنده محسوب می شوند.
۲ زنان به خاطر فعالیت های سیاسی و مسائل مذهبی و نژادی و وابستگی های قومی ممکن است مورد پیگرد قرار بگیرند. UNHCR معتقد است کسی که مورد تبعیض یا رفتار غیرانسانی قرار گرفت حق پناهندگی دارد. در سال ۱۹۸۴ اعضای پارلمان اروپا به این نتیجه رسیدند زنانی که به خاطر نپذیرفتن قوانین اجتماعی مورد حمله و رفتار غیرانسانی قرار می گیرند جزء گروه های خاص اجتماعی محسوب می شوند و حق پناهندگی دارند. آمریکا کانادا سوئیس هلند و آلمان از این قوانین پیروی می کنند. طبق قوانین فرانسه کانادا و آمریکا هتک حرمت نوعی آزار است و خانمی که به خاطر ترس از هتک حرمت فرار کرده حق پناهندگی خواهد داشت.
۳ تخطی از مقررات عمومی کشور و نادیده انگاشتن قوانین عمومی که مستوجب مجازات حبس یا مجازات دیگری باشد را نمی توان به عنوان عاملی برای کسب پناهندگی تلقی کرد. به عنوان مثال صادرکنندگان چک بی محل نمی توانند تقاضای پناهندگی کنند.
۴ افرادی که در جنایات جنگی و وحشی گری های عمومی نظیر کشتار دسته جمعی شرکت داشتند، حق تقاضای پناهندگی را ندارند.
۵ هر کشور حق دارد در زمان جنگ تابعین خود را به سربازی فرا بخواند. ولی تابعین باید حق اعتراضی داشته باشند. در مواقعی که حق اعتراض نیست و اختلافات به مرور حدود بین المللی را به وحشت می اندازند فراریانی که از پیگرد قانونی می ترسند نظیر فعالان سیاسی حق پناهندگی دارند. البته این قاعده در مورد زمان جنگ ویتنام مصداق داشته است.
مفهوم پناهنده در حقوق داخلی ایران
ماده اول آیین نامه پناهندگان مصوب ۲۵۹۱۳۴۲ مقرر می دارد که مقصود از پناهنده فردی است که به علل سیاسی، مذهبی، نژادی و یا عضویت در گروه های خاص اجتماعی از ترس جان و شکنجه خود و افراد خانواده اش که تحت تکفل او هستند به کشور ایران پناهنده شود.
در خصوص علت پناهندگی در کنوانسیون مربوط به وضع پناهندگان مورخ ۳۱ ژانویه ۱۹۶۷ که دولت ایران به آنها ملحق شده است در مقایسه با آیین نامه پناهندگان فوق الذکر تفاوت مختصری وجود دارد. بدین نحو که اولا در کنوانسیون ۱۹۶۷ به علل مربوط به نژاد و ملیت اشاره شده است و حال آنکه در آیین نامه پناهندگان ۱۳۴۲ کلمه ملیت مشاهده نمی شود و فقط علل نژادی قید شده است. ثانیا طبق آیین نامه پناهندگان، ترس از جان و شکنجه افراد خانواده تحت تکفل متقاضی می تواند دلیل موجهی برای پناهندگی باشد ولی در کنوانسیون و پروتکل الحاقی به آن، فقط به ترس از شکنجه متقاضی اشاره شده است به عبارت دیگر ترس، ناظر بر جان متقاضی است و شامل افراد خانواده اش نمی شود لذا از این حیث دایره شمول آیین نامه پناهندگان وسیع تر است. به هر روی چون آیین نامه پناهندگان لغو نشده و به قوت خود باقی است و از طرفی هم دولت ایران به کنوانسیون مربوط به وضع پناهندگان و پروتکل منظم به آن ملحق شده است لذا آیین نامه به این شکل تعبیر و تفسیر می شود: «مقصود از پناهنده فردی است که به علل سیاسی، مذهبی، نژادی و ملیتی و یا عضویت در گروه های خاص اجتماعی از ترس جان و شکنجه خود و افراد خانواده اش که تحت تکفل او هستند به کشور ایران پناهنده شود.
ترسی که موجب پناهندگی خواهد شد باید ناظر به «جان» باشد و شامل مال نباشد. بنابراین کسی نمی تواند به خاطر ترس از مصادره شدن از اموالش به ایران پناهنده شود. ترسی که باعث پناهندگی است ناظر به کشور شخصی متقاضی است و شامل سایر کشورها نخواهد شد. با این توضیح که هر فرد در صورتی می تواند از دولت ایران تقاضای پناهندگی کند که از طرف کشور متبوعش جان خود و افراد خانواده تحت تکفلش را در خطر احساس کند.
کنوانسیون ۱۹۵۱ ژنو در مورد وضعیت پناهندگی
کنوانسیون ۱۹۵۱ ژنو در مورد وضعیت پناهندگان را بدون تردید می توان اصلی ترین منبع حقوقی پناهندگان در چارچوب حقوق بین الملل دانست. این کنوانسیون در جریان کنفرانس نمایندگان تام الاختیار که بر اساس قطعنامه ۴۲۹ مجمع عمومی تشکیل شده بود به تصویب رسید. این کنوانسیون به رغم محدودیت های زمانی و جغرافیایی خود به صورت جهانی و بین المللی در آمد. هر چند بخش هایی از آن کاملا تحت شرایط دوران پس از جنگ قرار دارد ولیکن همچنان به صورت یکی از معتبرترین ضوابط بین المللی مربوط به پناهندگان باقی مانده است و تا امروز بالغ بر ۱۲۰ کشور بدان پیوسته اند. این کنوانسیون از نیاز به همکاری بین المللی یاد کرده و اظهار امیدواری می کند که همه کشورها مسئله پناهندگی را مسئله اجتماعی و نوع دوستانه تلقی کرده و آن را موضوع اختلاف و تشنج در روابط خود قلمداد نکنند.
پروتکل ۱۹۶۷ در مورد وضعیت پناهندگان
کنوانسیون ۱۹۵۱ از نظر زمانی به رخدادهای قبل از اول ژانویه ۱۹۵۱ و از نظر جغرافیایی به قاره اروپا محدود بود. همین امر مشکلاتی را به وجود آورده بود و لذا یک گردهمایی بین المللی تحت عنوان کنفرانس بررسی جنبه های حقوقی مسئله پناهندگی در ایتالیا تشکیل شده و طبق آن یکسری تغییرات در اساسنامه صورت پذیرفت.
اعلامیه جهانی حقوق بشر
یکی از اصول مهم اعلامیه حقوق بشر آن است که کلیه افراد بشر باید بدون تبعیض از حقوق بشر و آزادی های اساسی برخوردار شوند. در شرایطی که امکان برخورداری از حقوق و آزادی های اساسی موجود نباشد ترک کشور متبوع و پناه بردن به سایر ممالکی که شرایط زیست بهتری دارند یکی از اصول حقوق بشر است. همچنین در شریعت اسلامی هم حقوق پناهندگی به رسمیت شناخته شده است. به عنوان نمونه آیه ۶ سوره توبه را شاید بتوان صریح ترین اشاره به مسئله پناهندگی در قرآن دانست. بر طبق نص صریح این آیه هر مسلمان اجازه دارد که به هر شخص غیرمسلم و حتی کافر در زمان جنگ در سرزمین اسلام پناه دهد. در حقوق اسلامی مفهوم پناهنده مستٲمن دربرگیرنده دو نکته اساسی و مهم است نخست اینکه حق اعطای پناهندگی مقدس است از آن جهت که ریشه در کتاب و سنت دارد و دوم اینکه به هیچ وجه نمی توان پناهنده را به کشور اصلی اش بازگرداند.
حقوق پناهندگان در نظام حقوقی ایران
پناهندگی در ایران تابع نظامات وزارت کشور است و پناهنده به طرق زیر شناخته می شود:
۱ عبور شخص یا اشخاص از منطقه مرزی به خاک ایران
۲ تقدیم درخواست به وسیله یکی از خارجیان ساکن خارج از ایران مبنی بر پناهندگی ورود به ایران
۳ تقدیم درخواست به وسیله خارجیان مقیم ایران.
رسیدگی به امور پناهندگان در صلاحیت مشترک وزارت کشور و وزارت امور خارجه است. در صورت پذیرش پناهندگی از طرف دولت ایران دفترچه اقامت پناهندگی به پناهنده داده می شود. دفترچه مزبور مدرک هویت شخص پناهنده است که در دفاتر نیروی انتظامی محل اقامت پناهنده ثبت می شود و هر چند وقت یک بار باید تجدید شود. از جمله حقوق پناهنده طبق کنوانسیون ۱۹۶۷ به چند مورد اشاره می شود:
اجازه اقامت: مهمترین اثر حقوقی قبول پناهندگی اجازه اقامت او است. کسی که تقاضای پناهندگی او قبول شود حق دارد در ایران اقامت کند و در این مورد باید با پناهنده مساعد ترین رفتاری که با خارجیان مقیم در ایران به عمل می آید رفتار کرد.
آزادی رفت و آمد: صدور دفترچه اقامت پناهندگی نه تنها مجوز اقامت در ایران است بلکه به پناهنده اجازه داده می شود که آزادانه در داخل کشور رفت و آمد نماید به شرط آنکه مقرراتی را که معمولا در این گونه موارد درباره خارجیان اجرا می شود رعایت کند.
حق مالکیت: یکی از مواردی که مورد تاکید کنوانسیون مربوط به وضع پناهندگان، حق تحصیل اموال منقول و غیرمنقول است. ماده ۱۳ کنوانسیون مقرر می دارد که دول متعاهد در مورد تحصیل اموال منقول و غیرمنقول و سایر حقوق مربوط و همچنین در مورد قراردادهای اجاره یا سایر قراردادهای مربوط به مالکیت اموال منقول و غیرمنقول با پناهندگان رفتاری خواهند کرد تا سرحد امکان مساعد باشد. اتباع بیگانه در ایران طبق آیین نامه استملاک اتباع خارجه مصوب ۱۳۲۷ اگر بخواهند در ایران ملکی برای سکونت یا صنعت یا محل کسب خود استملاک کنند باید اظهارنامه های اداره ثبت محل وقوع آن ملک را تحویل بدهند تا برای تحصیل اجازه به اداره کل ثبت فرستاده شود.
حق مراجعه به دادگاه: هر پناهنده باید بتواند آزادانه به محاکم قضایی مراجعه کند و از این حیث نباید فرقی بین او و اتباع کشور پذیرنده باشد. بند ۲ ماده ۱۶ کنوانسیون مربوط به پناهندگان چنین مقرر می دارد که هر پناهنده در سرزمین دولت متعاهدی که محل سکونت عادی او است در مورد دسترسی به دادگاه ها از جمله استفاده از معاضدت قضایی و معافیت سپردن تضمین هزینه دادرسی از همان رفتاری که درباره اتباع دولت مزبور به عمل می آید بهره مند خواهد شد.
بیمه اجتماعی: برخورداری از بیمه های اجتماعی یکی دیگر از حقوق پناهندگان است که در کنوانسیون مربوط به وضع پناهندگان به رسمیت شناخته شده است و طبق ماده ۲۴ کنوانسیون چنانچه پناهنده بر اثر حادثه یا بیماری ناشی از کار فوت کند حقی که باید به این مناسبت پرداخت شود به عهده دولت متعاهد است.
آزادی مذهب: آزادی در انجام فرایض دینی و آموزش دادن تعلیمات مذهبی به کودکان یکی از اموری است که در کنوانسیون مربوط به وظیفه پناهندگان مورد شناسایی قرار گرفته است و طبق ماده ۴ کنوانسیون دول متعاهد در سرزمین خود نسبت به آزادی پناهنده در اجرای امور دینی و دادن تعلیمات مذهبی به کودکان خود رفتاری لااقل در حد رفتاری که نسبت به اتباع خود دارند اتخاذ خواهند کرد.
سعیده سعیدی
روزنامه شرق ، شماره ۸۵۴ ، صفحه ۵ (حقوق بشر)