حسن رضائی غزنوی
«وَرتَه» واژه ای است هزارگی و منحصر به فرهنگ فولکلوریک جامعه هزاره و بیانگر یک شکلی از ابیات موزون مانند مخته، لالائی، دوبیتی و… می باشد که بازتاب دهنده حماسه ها و رنج های تاریخی جامعه هزاره بوده و حوادث بی شمار تاریخی را در جریان ابیات موزون به سرایش می نشیند . اما فرقش با مخته و دیگر قالب های موزون آنست که تاریخ و حوادث تاریخی را به شکل عام آن بیان میکند و بر عکس «مَختَه»، منحصر به یک حادثه یا واقعه خاص نیست .
اما القصه : مطلبی را که میخوانید، یک بخشی کوچک از خاطرات زیبا و بی آلایش دوران کودکی من است که از آرشیف گرد و غبار گرفته ی ذهنم برای خوانندگان تهیه کرده ام :
در تَوخَنَه را باز کرده و به آغوش مادر بزرگم پناه برده و سر در زانوی او میگذارم . مادر بزرگ با بسیار مهربانی و شفقت، موهای سرم را نوازش داده ضمن آنکه کاکل نذری ام را بهم بافته و تاب میداد ورته ای را به سرایش میگرفت و مرا با صدای گیرا و ملایمش همراه با سرایش ورته، به دیدار تاریخ می برد.
“چُقرا(۱) نَکُو بَندِ دلم
کِی زَدَه؟ کِیل کو(۲)زَدَه
کِی زَدَه ؟ بیررٌو(۳) زَده
کِی زَدَه ؟ اَوغو(۴) زَدَه
قَد اَلتَرغَنَه(۵) پاتو(۶) زَدَه
قَد تالِ(۷) گَوٌرُو(۸) زَدَه
الله خدا سایَه بییَه(۹)
سایَه بیلِه دَیَه(۱۰) بییَه
سایَه بیلِه قَلٌه(۱۱) بییَه
کِه خالِقُو(۱۲) خانَه بییَه
گُل وطن، بلبل وطن، شاخَکِ نَی، شُکر خُدَی(۱۳)
*****
گفتم : خالقو؟
گفت : اَرِی، خالقو
گفتم : او کی بود؟
گفت :
آه و فریاد اَزرَه بود خالقو، بُنیاد اَزرَه بود خالقو، او رَه دَ زنجیر و زولانَه کَدَن، از بند بند قَیلَه کَدَن(۱۴)
*****
وُویَه(۱۵) نَکو بندِ دِلم
کِی زَدَه ؟ کِیل کو زدَه
کِی زَدَه ؟ بیررٌو زده
کِی زده ؟ اَوغو زده
دَ حُکم مُلایُو زده
اَلتَرغنه پاتو زده
قَد تال گوارو زده
الله خدا سایَه بییَه
سایَه بیلِه دَایَه بییَه
سایه بیلِه قَلٌه بییَه
که گُل مَمَد(۱۶) خانه بییَه
گُل وطن، بلبل وطن، شاخَکِ نَی، شُکر خُدَی
****
گفتم : گُل مَمَد؟
گفت : اَری، گُل مَمَد
گفتم : او کِی بود؟
اشک های مادر بزرگ مثل قطرات باران، گونه های پرچین و چروکش را شسته و با بغضی بند شده درگلو گفت :
باتُور باچِه(۱۷) اَزرَه(۱۸) بود گُل مَمَد، وقتی که دَ سر روضه بود گُل مَمَد
****
کِی زَدَه ؟ کِیل کو زدَه
کِی زَدَه ؟ بیررٌو زده
کِی زده ؟ عبدورامُو زده
کِی زده ؟ اَوغو زده
دَ حُکم مُلایُو زده
اَلتَرغنه پاتو زده
قَد تال گُوارُو زده
الله خدا سایَه بییَه
سایَه بیلِه دَایَه بییَه
سایه بیلِه قَلٌه بییَه
که فَیضو خُو(۱۹) خانه بییَه
گُل وطن، بلبل وطن، شاخَکِ نَی، شُکر خُدَی
****
گفتم فیضو خو؟
گفت اَری فَیضُو خُو
گفتم : او کِی بود؟
گفت : مرد مَیدو بود فیضو خُو، از قره باغ گلکُو بود فیضو خو، صاحب سُرخُو(۲۰) بود فیضو خو
****
گریه نکو بند دلم
کِی زَدَه ؟ کِیل کو زدَه
کِی زَدَه ؟ عَبدُرٌو زده
کِی زده ؟ اَوغو زده
دَ حُکم مُلایُو زده
اَلتَرغنه پاتو زده
قَد تال گُوارُو زده
الله خدا سایَه بییَه
سایَه بیلِه دَایَه بییَه
سایه بیلِه قَلٌه بییَه
که بیگ مَمَد(۲۱) خانه بییَه
گُل وطن، بلبل وطن، شاخَکِ نَی، شُکر خُدَی
****
گفتم : بیگ مَمَد؟
گفت : اَری، بیگ مَمَد
گفتم : او کی بود؟
گفت : میرزای دَورو(۲۲) بود بیگ مَمَد، از دشت اُلقو(۲۳) بود بیگ مَمَد .
با گوشه چادر ململش اشکهایش را پاک کرده و با آهی عمیقی افزود : از او رَوُد که اولغُوچ(۲۴) کَنِی، دشت اُلقویَه، اَمُو قلای اِسپِی(۲۵) که بیرنَه(۲۶) شُدَه، قلای میرزای دَورویَه . که عَبدُرٌوی گور ناخَو قلای میرزا رَه دَر دَدَه(۲۷) و خودشی رَه تیل داغ کَدَه کُشت .
****
چُقرا نکو بند دلم
کِی زَدَه ؟ کِیل کو زدَه
کِی زَدَه ؟ عَبدُرٌو زده
کِی زده ؟ اَوغو زده
دَ حُکم مُلایُو زده
اَلتَرغنه پاتو زده
قَد تال گُوارُو زده
الله خدا سایَه بییَه
سایَه بیلِه دَایَه بییَه
سایه بیلِه قَلٌه بییَه
که خالَی خو(۲۸) خانه بییَه
سایه بیلِه قَلٌه بییَه
صاحب کَمُو(۲۹) خانه بییَه
گُل وطن، بلبل وطن، شاخَکِ نَی، شُکر خُدَی
****
گفتم : خالَی خُو ؟
گفت : اَری، خالَی خُو
گفتم : او کی بود؟
گفت : صایب سیاه کَمُو بود خالَی خو، دَ نُشان زنِی خو جورَه نَدَشت، اَربو(۳۰) که باچَه نَدَشت، بندی شُد و کشته نگشت، جلای وطن(۳۱) شُد که شُد و دیگه پَس نگشت .
****
چُقرا نکو بند دلک
گریه نکو بند دلم
کِی زَدَه ؟ کِیل کو زدَه
کِی زَدَه ؟ عَبدُرٌو زده
کِی زده ؟ اَوغو زده
دَ حُکم مُلایُو زده
اَلتَرغنه پاتو زده
قَد تال گُوارُو زده
الله خدا سایَه بییَه
سایَه بیلِه دَایَه بییَه
سایه بیلِه قَلٌه بییَه
که گُل بیگُم خانه بییَه
که گل بگُم خانه بییَه
عمه مردُم خانه بییَه
گُل وطن، بلبل وطن، شاخَکِ نَی، شُکر خُدَی
****
گفتم : گُل بیگُم ؟
گفت : اَری، گل بیگم
گفتم : او کی بود؟
گفت : عَمه کلو(۳۲) بود گل بیگم، دختر خُو(۳۳) بود گل بیگم، آغی(۳۴) نامجو بود گل بیگم، وقتی که دَ زندو بود، اَفتَو شی(۳۵) اُرُزگو بود .
****
کِی زَدَه ؟ کِیل کو زدَه
کِی زَدَه ؟ عَبدُرٌو زده
کِی زده ؟ اَوغو زده
دَ حُکم مُلایُو زده
اَلتَرغنه پاتو زده
قَد تال گُوارُو زده
الله خدا سایَه بییَه
سایَه بیلِه دَایَه بییَه
سایه بیلِه قَلٌه بییَه
که شیرین گُل، خانه بییَه
که شیرین گُل، خانه بییَه
آغَی مُغُول(۳۶) خانه بییَه
گُل وطن، بلبل وطن، شاخَکِ نَی، شُکر خُدَی
****
گفتم : شیرین گُل ؟
گفت : اَری، شیرین گل
گفتم : او کی بود؟
گفت : شیر دختر اُرُزگو بود شیرین گل، از منطقه پالو بود آغی مغول، تکیه دلِ چِیل دوخترو بود شیرین گُل .
اینک مادر بزرگ دامن دامن اشک میریخت و با صدای بلند میگفت : “در خانه اگر کس است یک حرف بس است”.
پی نوشت ها:
۱ – چُقرا : گریه
۲- کِیل کو : کج کلاه
۳- بیررُو : برادران
۴- اَوغو : افغان
۵- قَد اَلتَرغَنَه : همراه یک نوع بوته خاردار
۶- پاتو : منطقه ای در جاغوری
۷- قَد تالِ : همراه چوب تر و نازک
۸- گَوٌارو : گاو ها
۹- بییَه : بیاید
۱۰- دَیَه : انبار علف
۱۱- قَلٌه : قلعه
۱۲- خالِقُو : عبدالخالق هزاره کشنده نادرخان
۱۳- خُودَی : خدای
۱۴- قَیلَه کَدَن : ریز ریز کردند
(۱۵)وُویَه : گریه و فغان و زاری
۱۶- گُل مَمَد : گل محمد قهرمان جنگ سقاوی در غزنی که شهید شد
۱۷- باتُور باچِه : پسر شجاع و بی باک
۱۸- اَزرَه : هزاره
۱۹- فَیضو خُو : فیض محمد خان قهرمان مشهور هزاره
۲۰- سُرخُو : اسپ سرخ رنگ
۲۱- بیگ مَمَد : بیگ محمد یک تن از قهرمانان هزاره
۲۲- دَورو : دوران
۲۳- اُلقو : نام محل
۲۴- اُلغُوچ : خیز کردن دویدن
۲۵- قلای اِسپِی : سفید
۲۶- بِیرنَه : ویران و خراب
۲۷- دَر دَدَه : آتش زده
۲۸- خالَی خو : خال محمد خان یک تن از قهرمانان هزاره که تیرانداز ماهری بود
۲۹- صاحب کَمُو : صاحب کمان
۳۰- اَربو : افسوس
۳۱- جلای وطن : تبعید از وطن
۳۲- کَلُو : کلان . بزرگ
۳۲- دختر خُو : دختر خان
۳۴- آغی : زن یا دختر باهوش و باجمال و باکمال
۳۵- اَفتَو شی : آفتاب اش
۳۶- مُغُول : تمیز پاک زیبا
نمای نزدیک