به کاتب لقب “بیهقی ثانی” و “پدر تاریخ معاصر افغانستان” داده‌اند.
ایوب آروین
وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان اعلام کرده که آماده است امتیاز چاپ آثار فیض محمد کاتب، نویسنده و تاریخ نویس افغان را به بخش خصوصی واگذار کند.
کاتب هشتاد سال پیش در ۱۳۰۹ خورشیدی درگذشت. او پس از تحصیل در افغانستان، ایران، عراق و هند، سال‌ها در دربار شاهان افغانستان کارکرد و تحولات معاصر خود را در چندین جلد کتاب نوشت.
هر چند به کاتب به دلیل دقت و زیرکی‌اش در نوشتن تحولات تاریخ معاصر کشور، لقب‌های “بیهقی ثانی” و “پدر تاریخ معاصر افغانستان” داده‌اند، اما بخش عمده‌ای از آثار ارزشمند او پس از تالیف آنها در اواخر سده گذشته و اوائل سده کنونی خورشیدی همچنان در بند باقی مانده و منتشر نشده است.
مجموع آثار کاتب که به بیش از پنج هزار صفحه می‌رسد، عمدتاً تاریخ معاصر افغانستان، به ویژه دوره‌های امیر عبدالرحمان خان، امیر حبیب‌الله خان، امان‌الله خان و بخشی از دوره حبیب‌الله کلکانی را با تفصیل در بر دارد.
از این جمله دو جلد نخست از کتاب مشهور او به نام سراج‌التواریخ در سال ۱۳۳۳ قمری به دستور امیر حبیب‌الله خان چاپ و منتشر شد، اما جلد سوم آن پس از چاپ در چاپخانه به دستور امیر از بین برده شد و تنها چند نسخه از آن در دسترس است.
جلد چهارم از سراج‌التواریخ اصلا به چاپخانه نرفته و سال گذشته دولت افغانستان آن را به قیمت ۲۵ هزار دلار خرید و در آرشیو ملی بایگانی کرد.
بخش دیگری از آثار خطی کاتب در دهه شصت خورشیدی از سوی خانواده کاتب به آرشیو ملی افغانستان فروخته شده بود.
ولی از آن زمان تا حال دولت افغانستان اقدامی برای چاپ این آثار نکرده است. هر چند سال گذشته شماری از مقام‌های وزارت اطلاعات و فرهنگ پس از خریداری جلد چهارم سراج‌التواریخ گفته بودند که در پی چاپ این آثار هستند، اما هنوز گام عملی در این زمینه برداشته نشده است.
کمبود پول
با این همه تاکیدها هنوز برنامه عملی برای چاپ آثار کاتب، که تقریبا همه آنها اکنون در آرشیو ملی افغانستان بایگانی شده، وجود ندارد.
دین محمد مبارز راشدی، معاون نشراتی وزارت اطلاعات و فرهنگ در گفتگویی با بی‌بی‌سی گفت که هر چند چاپ آثار کاتب در فهرست اولویت‌های وزارت فرهنگ است، اما کمبود منابع مالی و مشکلات فنی، دلیل اصلی چاپ نشدن آثار کاتب بوده است.
هنوز به طور دقیق برآورد نشده است که چاپ آثار کاتب نیازمند چه مقدار پول است، ولی بسیاری از پژوهشگران کمبود پول را برای چاپ نشدن آثار کاتب نمی‌پذیرند.
برخی از این پژوهشگران اظهار نگرانی کرده‌اند که امکان دارد به دلیل اختلاف گزارش‌های کاتب در کتاب هایش از تحولات معاصر افغانستان با “تاریخ رسمی” این کشور، هنوز دولتمردان افغان ملاحظاتی در کار چاپ آثار کاتب داشته باشند.
محمد امین احمدی، رئیس دانشگاه خصوصی کاتب در کابل گفت: “مجموعه آثار کاتب در تاریخ‌نویسی افغانستان، مجموعه‌ای است که تقریبا نگاه انتقادی دارد و خیلی با تاریخ رسمی افغانستان سازگار نیست.”
آقای احمدی افزود: “تاریخ رسمی کشور تاریخ گزینشی است و هماهنگ با دیدگاه‌های حکومت‌های وقت و سیاست‌های رسمی که در تاریخ نویسی وجود داشته، انتخاب و چاپ شده است. بسیاری از حقایق تاریخی در تاریخ رسمی کشور کتمان شده است. چاپ مجموعه آثار کاتب تاریخ‌نویسی کشور را از این حالت بیرون می‌آورد.”
او افزود: “به نظر می‌آید که این مساله سبب شده که سیاست‌های رسمی بر این باشد که به مجموعه آثار کاتب خیلی پرداخته نشود.”
فیض محمد کاتب در آثار خود نگفته‌های بسیاری را به طور زیرکانه‌ای فاش و زاویه‌های تاریک بی‌شمار مربوط به تاریخ معاصر افغانستان را روشن کرده است.
دستور توقیف جلد سوم سراج‌التواریخ که از سوی شخص حبیب‌الله خان، امیر وقت افغانستان در سال ۱۳۳۱ قمری صادر شد، نیز ریشه در پنهانکاری دولت او داشت. به همین دلیل پس از آن دیگر آثار کاتب هرگز چاپ نشد.
اما آقای مبارز راشدی دخالت هر گونه “ملاحظات” در چاپ نشدن آثار کاتب را رد کرد و گفت: “به هیچ عنوان این موضوع (چاپ آثار کاتب) مربوط به ملاحظات نیست؛ مربوط به بودجه و مشکلات فنی در مورد چاپ همه آثار و کتب است. به هیچ عنوان ملاحظه‌ای نیست.”
او افزود: “از نظر فرهنگی ما هیچ‌گونه مشکلی نه در قانون داریم و نه وزارت اطلاعات و فرهنگ سختگیری و ممانعتی دارد. ما فضای کاملا باز فرهنگی را در افغانستان تجربه می‌کنیم. همه کمبودها و نارسایی‌ها مربوط به روندکاری و پایین بودن ظرفیت هاست و مربوط به فعال نبودن عملی بعضی از اداره هاست.”
‘وعده می‌دهم’
معاون وزیر فرهنگ افزود که وزارت اطلاعات و فرهنگ به همین دلیل مایل است امتیاز چاپ مجموعه آثار کاتب را به بخش خصوصی واگذار کند.
او گفت: “می‌توانم وعده‌ای بدهم به علاقه‌مندان آثار گران قیمتی که در آرشیو دولت افغانستان وجود دارد و آنها انتظار دارند که این آثار را در قالب چاپ شده ببینند، ما می‌توانیم اجازه یا در واقع امتیاز چاپ این کتاب‌ها را به بخش خصوصی واگذار کنیم، ولو این که ناشر هم نباشند – مثلا بخش خصوصی که کار فرهنگی می‌کند – ما با توافق و تحت شرایطی اجازه بدهیم که آنها این کتاب‌ها را چاپ کنند.”
معاون وزیر اطلاعات و فرهنگ درباره چگونگی این “توافق و شرایط” توضیح بیشتری ارائه نکرد.
شماری از کارشناسان تاکید کرده اند که آثار کاتب باید به وسیله یک ستاد ویژه، که در کار آماده‌سازی آثار تاریخی و ادبی تخصص و صلاحیت کافی داشته باشد، آماده چاپ شود.
رئیس دانشگاه کاتب گفت که آماده سازی مجموعه آثار کاتب فراتر از صلاحیت ناشران داخلی افغانستان است و مراکز فرهنگی تخصصی با دانش فنی باید این کار را به عهده بگیرند. به نظر او، نخست باید گروهی کارشناس و متخصص تشکیل شود و مسائل مالی آن در گام بعدی در نظر گرفته شود.
به باور آقای احمدی، چنین مراکزی در داخل کشور وجود دارد و این مراکز علاقه‌مند اجرای برنامه آماده سازی و چاپ آثار کاتب هم هستند. او افزود که پیش از این دانشگاه کاتب هم تلاش کرده بود که مسئولیت آماده سازی و چاپ آثار کاتب را به عهده بگیرد، اما این تلاش‌ها “ناتمام” مانده بود.
اطلاعات دست اول
برخی از کارشناسان و پژوهشگران گفته‌اند که هر گونه تحقیق در باره تاریخ معاصر افغانستان، بدون مراجعه به آثار فیض محمد کاتب کامل نیست.
آثار کاتب از لحاظ داشتن اطلاعات دست اول در باره حوادث دوره عبدالرحمان، حبیب‌الله، امان‌الله و حبیب‌الله کلکانی، منحصر به فرد است و آثار هیچ نویسنده دیگری با نوشته‌های کاتب برابری نمی‌کند.
به دلیل این که فیض محمد کاتب، خود ناظر تحولات زمان این پادشاهان بوده و در دربار هر چهارتای آنها حضور داشته و سمت دولتی، از جمله واقعه‌نگاری برخی از آنها را به عهده داشته و نوشته‌های او از اعتبار بالایی برخوردار است.
کتاب‌های کاتب از این لحاظ هم اهمیت فوق‌العاده دارد که او شماری از مهم‌ترین کتاب‌هایش را زیر نظر مستقیم امیر حبیب‌الله خان و مقام‌های ارشد دوره امانی نوشته است و این آثار تایید آنها را هم با خود دارد.
از جمله سراج‌التواریخ، که حوادث تاریخی افغانستان از زمان احمد شاه درانی تا پایان امارت عبدالرحمان خان را در بر دارد، تحت نظر و ممیزی مستقیم امیر حبیب‌الله خان و منشیان او نوشته شده است. امیر پس از سانسور جزوه‌های خطی این کتاب آن را امضا کرده و اکنون این جزوه‌ها موجود است.
بی بی سی