هزاره‌های دای‌زینیات بیش‌تر در بادغیس زندگی می‌کردند که محل اولیۀ زندگی‌آنان در شرق هرات و در سرچشمۀ رودخانه‌های کاش و کوشک قرار داشت. قلعه‌نو یکی از مهم‌ترین قلعه‌ها و استحکامات طایفۀ دای‌زینیات است که در شرق دریای کاش قرار دارد و یکی از پرنفوس‌ترین منطقۀ ولایت بادغیس به شمار می‌رود.
طایفۀ دای‌زینیات به سی شعبه تقسیم می‌شود که قوی‌ترین آن‌ها کاکه است که در درۀ آب‌کاکه و آب‌مهره زندگی می‌کردند و طوایف مامکه و فیروستان، سرخاب و اویغوری در اطراف قلعه‌نو زندگی داشتند. طایفه‌های دای‌زنگی و کوندیان (دای‌کندی‌ها) در قسمت علیای دریای کِشک و اوکمری میان کوه‌های بند زنده هاشم و بند گنده‌آب می‌زیستند.
هزاره‌های قلعه‌نو که در آغاز نیمۀ دوم سدۀ دوازدهم هجری قمری از ارزگان به بادغیس رفته بودند و قلعه‌نو را ساخته بودند، در اثر اختلاط و ارتباط با اقوام و طوایف دیگر با هزاره‌های هزارستان کمی دیگر شدند و مذهب اهل‌سنت را اختیار کردند.
ایل هزاره
هزاره‌های دای زینیات در ایران
هزاره‌ها در ایران پیش از سه مرحلۀ ورود مهاجرتی آنان، به صورت بومی در این کشور زندگی می‌کردند. اینان از بومیان خراسانند و بستری بوده‌اند برای مهاجرت‌های بعدی هزاره‌ها که در سه مرحله انجام یافته است. مهاجرت پسین هزاره‌ها در ایران به دوران نادر‌شاه افشار برمی‌گردد که آنان را از هزارستان به خراسان امروز در جام، باخرز و سرخس قدیم جابه‌جا کردند. این جابه‌جایی اکنون نیز به چشم می‌آید. هزاره‌ها اکنون از جام، سرخس تا کلات نادری به صورت پراکنده در مجاورت کُردها زندگی می‌کنند و بیش‌تر در روستاها به کشاورزی مشغولند.
دومین جابه‌جایی هزاره‌ها در ایران امروز به دوران ناصرالدین شاه قاجار برمی‌گردد که پس از فتح هرات توسط حسام‌السلطنه از بادغیس و هرات به جام و باخرز انتقال داده شدند. هزاره‌های ساکن‌شده در این دوره را ایل هزاره می‌گویند.
سومین مهاجرت هزاره‌ها به ایران به دوران امیرعبدالرحمان بر می‌گردد که پس از کشتار، نسل‌کشی و قتل‌عام آنان در هزارستان کنونی به ایران مهاجرت کردند که آنان را بیش‌تر خاوری می‌گویند؛ اگرچند اکنون تمام هزاره‌ها را در خراسان، خاوری می‌خوانند.
هزاره‌ها اکنون بیش‌تر در بخش شمالی خراسان ایران در نواحی تربت‌جام و توابع فریمان زندگی می‌کنند. در شمال خراسان از کناره‌های پشت کشف‌رود در روستاهای مانند جغنه، اَلِی‌مون، مهرآباد، عباس‌آباد، سعدآباد، چشمه‌گیلاس، قره‌جنگل، لایین، لطف‌آباد، جلگۀ‌رخ، کلاتۀ گرگ‌ها تا درگز و اطراف شهر طوس زندگی دارند که گویش هزاره‌گی، آداب و رسوم و نام‌های طوایف‌شان را حفظ کرده‌اند.
به دیگر سخن، هزاره‌ها از بومیان استان خراسان‌اند و از گذشته‌های دور از خراسان تا شیراز و کرمان، خاش، ماهان، جیرفت، حاجی‌آباد، کهنوج، تا شمال فارس، بخشی از بندر عباس تا جنوب بوشهر زندگی می‌کردند. ایلات هزاره، تیمنی، تیموری و جمشیدی از خواف و باخزر تا کوه‌های بامیان در افغانستان پراکنده‌اند و طوایف تیموری، خوافی، سلجوقی و بربری در تربت‌جام، تایباد و فریمان دیده می‌شوند. ایل هزاره که در نواحی خواف و تربت‌جام زندگی می‌کنند، بیش‌تر اهل‌سنت‌اند و از حضرت ابوحنیفه پیروی می‌کنند.
هزاره‌های تربت‌جام از هزاره‌های دای‌زینیات که جمعیت آنان به دوصد هزار می‌رسند، در حدود جام سکونت دارند که یکی از بلوک شرقی خراسان است. محل زندگی آنان از تربت شیخ جام تا طُرُقی که دو فرسنگی مشهد است، واقع شده است. همین‌طور نزدیک‌به دوصد هزار خانوار هزاره در قسمت شرقی بلوک رَخ که در خطۀ تربت حیدریه واقع است، سکونت دارند و صدهزار خانوار هزاره در نواحی پایین ولایت شاهان گرماب که از بلوکات شرقی مشهد مقدس است، متوطن شده‌اند.
سیصد هزار خانوار هزاره در پساکوه کلات که از ولایات شمالی مشهد است، زندگی می‌کنند و تقریباً دوصدهزار خانوار در جلگۀ سمت شمالی مشهد و بلوک چناران قسمت غربی سکونت دارند و بقیه در ولایات قوچان، مانا و سمرغان [مانه و سِمِلقان] و بجنورد، نیشاپور، باخرز و زورآباد و بلوکات تربت حیدریه به صورت پراکنده ساکنند.
پانوشت
۱. میرنیا، سیدعلی، وقایع خاور ایران، ص ۱۲۴.
۲. خاوری، محمدتقی، مردم هزاره و خراسان بزرگ، تهران: عرفان، ۱۳۸۲، ص ۱۷۲.