نوشته دکتر حفیظ شریعتی(سحر)
احمدشاه در اوایل سال ۱۷۴۹ در هرات با امیر خان عرب و بهبود خان مروی به جنگ پرداخت و با حمایت درویش‌علی خان هزاره شهر را تصرف کرد. احمدشاه، امیر خان را اعدام کرد و حکومت را به درویش‌علی خان هزاره سپرد.
نویسندۀ عالم آرای نادری در مورد لشکرکشی نادر به هرات و تسلیم شدن الله‌یار خان حکمران هرات و رؤسای ایلات آن منطقه و کوچاندن تعدادی از این ایلات را به ولایت خراسان فعلی ایران و گماردن عده‌ای از آنان را به سپاهیان نادری می‌نویسد:«سرکردگان افاغنه را قرین اعزاز خسروانه ساخته (نادر) و دوآب سواری به آن‌ها داده، محصل (مأمور) تعیین فرمود که ایشان را کوچانیده، روانۀ ارض اقدس نماید و میرخوشای بیگ هزاره را به منصب سلطنت طایفۀ آیماق، هزاره و جمشیدی سرافراز نموده و موازی سه هزار نفر ملازم از جماعۀ هزاره و جمشیدی و رواتی و قبچاق گرفته که خدمت نمایند.»
این طوایف پس از انتقال به استان خراسان فعلی ایران، در مناطق مختلف مشهد، فریمان، تربت‌جام، باخرز، خواف، سرخس و غیره (از روی اعزاز نه اجبار) اسکان داده شدند. جمعیت ایل هزارۀ استان خراسان چنین بوده است:
۱. سال ۱۲۷۱ پنجا هزار نفر؛
۲. سال ۱۳۱۵، ۴۵۰ هزار نفر؛
۳. اکنون بیش از چهار میلیون نفر.بزرگان ایل هزارۀ استان خراسان چنین بوده‌اند:
- میرخوشای بیگ هزاره، رئیس طوایف هزاره و یکی از سرداران سپاه نادرشاه؛
- درویش‌علی خان هزاره که با طایفۀ خود در سپاه نادر بود و سپس حاکم هرات شد.
- ابراهیم خان هزاره از خوانین خراسان و از رؤسای بزرگ ایل هزاره که مدتی حاکم هرات بود و در اثر مخالفت آزادخان هزاره پسر محمد خان که به ریاست طایفه تعیین شده بود، برکنار و به حکومت جام و باخرز از طرف عباس میرزا تعیین شد.
- بنیاد خان هزاره از رؤسای بزرگ ایل هزارۀ خراسان از محمودآباد تربت‌جام بود. در سال ۱۲۳۳ هـ. ق. با فتح‌خان، وزیر شاه‌محمود، به خراسان لشکر کشید و حکومت باخرز، کوسویه، غوریان، از تربت تا نزدیکی هرات به او واگذار شد.
- بهرام خان هزاره پسر بنیاد خان، پس از پدر حاکم جام و باخرز شد. در سال ۱۲۴۵ هـ. ق. به حوزۀ حکومتی محمد خان قرایی که باغی شده بود و مشهد را در تصرف داشت و استانداری را اشغال کرده بود، تاخت و املاک و اموال قرایی را غارت کرد. محمد خان قرایی استانداری را رها کرد و برای حفظ اموال و املاکش به تربت حیدریه رفت. بهرام خام هزاره در سال ۱۲۴۶ هـ. ق. برای اشغال سرخس که عده‌ای از طایفه هزاره در آن‌جا بودند، رفت و به دست آن‌ها کشته شد.
- محمدرضا خان شجاع‌الملک هزاره، رئیس ایل و حاکم جام و باخرز بود.
یوسف خان صولت‌السلطنه هزاره، از رؤسای معروف ایل هزاره در ایران و از هزاره‌های بادغیس
در زمان صفویان و حتی نادرشاه افشار، باوجودی که هزاره‌ها در حاکمیت میرویس خان و محمود خان غلجایی نقش تعیین کننده داشتند؛ اما نسبت نفاق و شقاقی که در بین میران هزاره بروز کرده بود، در زمان شاه طهماسب صفوی که نادر شاه قصد حمله بر هرات را داشت، خوانین هزاره به جای این‌که همۀ نیروهای‌شان را متحد و متراکم سازند و از یک قدرت جانبداری کنند، عده‌ای به سرکردگی درویش‌علی خان هزاره بر ضد نادر افشار جنگ را آغاز کرد و عده‌ای دیگری به سرکردگی دلاور خان و میرخوشای بیگ سلطان هزاره به طرفداری از نادر افشار، هزاره‌ها را به جنگ با نیروهای درویش‌علی خان هزاره واداشت. شهر هرات سقوط کرد و تسلیم نادر شد. در همین زمان بود که نادر، دلاور خان تایمنی را که در پل مالان و قبل از محاصرۀ هرات به نادر پیوسته بود، روانۀ سرکوب درویش‌علی خان هزاره کرد. این خان هزاره در ادامۀ همکاری و اتحاد با محمود افغان و افاغنۀ ابدالی، به عکس طوایفی از هزاره‌ها که سیاست همراهی با نادر را پیش گرفته بودند، هم‌چنان بر اتحاد با پشتون‌ها پافشاری کرد. دلاور خان این مأموریت را با موفقیت انجام داد. همراهی کم‌دوام دلاور خان با نادر، آغازی بود برای همراهی تعدادی از خوانین و مردم هزاره با نادر… خان هزاره دیگری که در این زمان به رغم همراهی‌های دامنه‌دار خوانین دیگر هزاره با افاغنه، به نادر پیوست، میر خوشای بیگ سلطان بود.»
بعد از این که نادر افشار توسط نیروهای دلاور خان و میر خوشای بیگ هزاره، درویش علی خان را شکست داد، میر خوشای بیگ هزاره را مورد اعزاز و اکرام خویش قرارداد. در این باره مؤلف عالم آرای نادری می‌نویسد: «سرکردگان افاغنه را قرین اعزاز خسروانه ساخته (نادر) و دوآب سواری به آن‌ها داده محصل (مأمور) تعیین فرمود که ایشان را کوچانیده، روانۀ ارض اقدس نماید و میرخوشای بیگ هزاره را به منصب سلطنت طایفۀ آیماق، هزاره و جمشیدی سرافراز نموده و موازی سه هزار نفر ملازم از جماعۀ هزاره، جمشیدی، رواتی و قبچاق گرفته که خدمت نمایند.»
پانوشت
- مروی وزیر مرو، محمد کاظم، عالم آرای نادری، ج۱، ت‍ه‍ران: زوار، ۱۳۶۲، ص ۱۹۸.
- همان، ص ۳۰۸۴، چاپ عکسی مسکو.