نوشته دکتر حفیظ شریعتی(سحر)
هزاره‌های امروز هرات بیش‌تر در شهرک المهدی (جبرئیل) در غرب هرات که اکثریت مطلق ساکنان آن هزاره‌اند، زندگی می‌کنند. هزاره‌های هرات در مقاطع زمانی مختلف در این شهر ساکن شده‌اند.
در هرات، هزاره‌های دای‌زینیات که از بومیان هرات‌اند، هزاره‌های دیگر، بیجاشدگانی‌اند که در دوران سیاه حکومت عبدالرحمان خان از هزارستان غربی متواری شده‌اند و در هرات و ایران پناه گزیده‌اند.
به صورت عموم، در دهۀ اخیر سلطنت ظاهرشاه بود که عده‌ای از هزاره‌ها در داخل شهر هرات اقدام به خرید زمین و ساخت خانه کردند. با پیروزی مجاهدین عده‌ای از مهاجرین از ایران و پاکستان به افغانستان بازگشتند و در هرات ماندگار شدند، دولت محلی و شخص اسماعیل‌خان به آنان اجازه و حق ساختن آبادی را نمی‌دادند و خانه‌های که در دل شب ساخته می‌شدند، از طرف گروهای وابسته به اسماعیل‌خان تخریب می‌شدند.
در سال ۱۳۵۳ خورشیدی هزاره‌ها به طور جدی اقدام به خرید زمین در هرات کردند که در مرحله اول مردم عِلاوالدینی در کرخ قریه دمجوی و جاغوری‌ها قریه خواجه سربر و جنگان در غوریان را به قباله شرعی خریدند و ساکن شدند؛ اما سردار داوود خان دستور داد که در هرات هزاره‌ها حق خرید زمین را ندارند و محکمه نمی‌تواند قباله شرعی برای آنان صادر کند؛ اما هزاره‌ها در برابر قباله عرفی اقدام به خرید زمین کردند. هزاره‌ها در مناطق جوی نقره، کشمیران، قلعه زمان، پوشته ارغو… و در مرکز شهر در کولاب و غور درواز ساکن شدند. در اُلسوالی انجیل و قریه رزشک در ده فیض‌آباد مردم مسکه و در ده شریف‌آباد مردم پشی و شیرداغ جابه‌جا شدند. اکنون هزاره‌ها در شهرک‌های جبرئیل، چاسونک، محله باباجی، پل پشتو و… زندگی می‌کنند. همین‌طور در مناطق قلعه هزاره‌ها در نزدیک شهر هرات، قلعه روج در نزدیکی برناباد مرکز اُلسوالی غوریان، قبچاق‌ها در اُلسوالی اوبه و کرخ، طاهری‌ها در کرخ نیز ساکن‌اند.
استاد اقبال صادقی در این باره می‌نویسد: «در سال ۱۳۷۱ اسماعیل خان قدرت بلامنازعه در هرات و حوزۀ جنوب‌غرب به شمول ولایت فراه و نیمروز داشت. در هرات هیچ هزاره‌ای حق خریدن خانه را نداشت. اولین هزاره‌ای که در این سال‌ها هوتلی در هرات به‌نام اخلاقی ساخته بود، توسط نیروهای اسماعیل خان اختطاف و سپس کشته شد تا دیگر کسی جرئت کار و خرید ملک را در هرات نداشته باشد.
در همین سال‌ها در ولایت نیمروز چند نمره زمین برای دوستان خریداری کردم. روزی قاسم خدری، شاروال ولایت نیمروز گفت که اسماعیل خان برای ولایت دستورالعمل صادر کرده است که هزاره‌هایی که از ایران وارد نیمروز می‌شوند، حق ماندن در ولایت را ندارند و باید به ولایت‌های‌شان بروند؛ اما والی نیمروز، کریم خان براهوی که انسان بزرگی بود، گفته بود که به دستورالعمل‌های این چنینی عمل نمی‌کند».
در دوران طالبان هزاره‌ها شروع به خانه‌سازی در شهرک‌های نوساز شهر هرات کردند و طالبان باتوجه به جنگ‌های گسترده‌ای که داشتند، مانع خانه‌سازی هزاره‌ها نشدند. هنگامی که باشندگان دیگر هرات در این مورد به طالبان معترض شدند که چرا به هزاره‌ها اجازۀ اقامت داده‌اند، طالبان از هزاره‌ها خواست که هرات را ترک کنند که یازدۀ سبتامبر اتفاق افتاد و پس از آن هزاره‌ها در شهر هرات به صورت عادی به زندگی‌شان ادامه دادند.