نوشته دکتر حفیظ شریعتی(سحر)
هزارۀ قلعه نو، هزارۀ دایزنیات، در مرکز ولایت در شهر هرات، السوالی کرخ، ادرسکن، زنده‌جان، جبرئیل ولایت هرات زندگی می‌کنند. آن‌ها از قبایل جمشیدی، دای‌زنگی، بهسودی، زیمات، برنقره، ققه یا قهقهه، کندلان، بای‌بوغه، بارت‌لدر، کندا، قدی، قلمنی، لاغری، مامکه، جعفری، قبجق، خواجه، فرستان‌کاکه، ایسم‌بوغه، بوبک، بای‌غور، میرمیرک، ایک‌نوکه و… هستند.
در ولایت هرات که هم‌جوار ولایت بادغیس و غور است، عدۀ زیادی از هزاره‌ها و هزاره‌های اهل‌سنت زندگی می‌کنند. هزاره‌های هرات از هزاره‌های دای‌زینیات و اهل‌سنت‌اند. البته در کناره‌های شهر هرات و در روستاهای اطراف آن هزاره‌های شیعه نیز زندگی می‌کنند که بیش‌تر زمین‌دار و کشاورزند. هزاره‌های زمین‌دار هرات در روستاهای زیر زندگی می‌کنند:
۱. روستای «رباط هزاره» از توابع السوالی انجیل که در آن‌جا بیش از صد خانوار هزاره زندگی می‌کنند و زمین‌دارند.
۲. روستای جنگان در نزدیک غوریان که در آن بیش‌تر از هفتاد خانوار هزاره زندگی می‌کنند.
۳. قریۀ قلعۀ سعید که در آن بیش از پنجا خانوار هزاره زندگی می‌کنند.
۴. قلعۀ قنات که در آن بیش از چهل خانوار هزاره اقامت دارند.
۵. دو قریۀ هم‌جوار السوالی پشتۀ ارغون هرات که اکنون پشتۀ‌زرغون می‌خوانند، در آن بیش از هفتاد خانوار هزاره زندگی می‌کنند و منطقۀ زمان‌خان که در آن بیش از صد خانوار هزاره از هزاره‌های علاوالدینی ساکنند. این منطقه در تیول امیر ذوالنون ارغون هزاره بوده است؛ ازاین‌رو، آن را پشته‌ای ارغون خوانده‌اند.
در هرات از گذشته‌های دور هزاره‌ها زندگی می‌کردند؛ چنان‌چه سراج‌الدین بخارایی دربارۀ آنان می‌نویسد: «در اطراف هرات تمام افغان مال‌دار و هزارگان گوسفنددار منزل و سکنا دارند.»
در السوالی‌های کشک‌کهنه و نو، قلعه‌نو، جوند هزاره‌های اهل‌سنت زندگی می‌کنند که هنوز اداب و رسوم هزاره‌گی‌شان را حفظ کرده‌اند.
زبان آنان بین هزاره‌گی و گویش هرات است. همین‌طور در السوالی غوریان هزاره‌های زیادی زندگی می‌کنند که ویژگی و هویت هزاره‌گی‌شان را حفظ کرده‌اند.در ولایات شرقی ایران، تعداد شیعیان هرات، سیستان، هیرمند، نیمروز، قندهار قابل توجه بوده‌اند، زمانی‌که ملک شمس‌الدین کرت که در اصل از ترکان خراسان‌اند، در سیستان رحل اقامت افگند، هزاروهفت‌صد نقیب (مدیحه سرایان اهلبیت (ع) نزد وی دعوت شدند و مورد لطف ملک قرار گرفتند. هزاره‌ها در این دوره تحت حکومت، اداره و نفوذ ملوک‌کرت که مقر حکومت‌شان هرات بود، در آرامش و آسایش قرار داشتند. رد پای هزاره و نیکودریان هزاره را که از آل‌کرت حمایت می‌کردند، در این دوره می‌توان دید.
در دوران یارمحمد خان الکوزی که حاکم مستبد و قوم‌گرایی بود، هزاره‌ها پس از قتل‌عام پاک‌سازی قومی شدند و از هرات به ویژه شهر هرات برون رانده شدند؛ اما دوباره آرام‌آرام به شهر برگشتند.
پانوشت
- تحف اهل بخارا، نوشته سراج‌الدین بخارایی، صفحه ۱۴۴.
از کتاب تحف اهل بخارا تألیف میرزا سراج‌الدین بخارایی؛ وی سفرهایی به اروپا و آسیا کرده است و مدت یک سال در حبس به افغانستان به سر برده است و از هرات به طریق هزارستان طور تحت‌الحفظ به کابل آمده است. تحف اهل بخارا به سال ۱۳۲۸ قمری تألیف شده است و به احتمال قوی در ۱۳۳۱ قمری در بخارا چاپ شده است و دکتر محمد اسدیان در سال ۱۳۶۹ چاپ دوم آن را با توضیح و تعلیق‌هایی در تهران به انجام آورده است.