داکتر حفیظ شریعتی سحر
پوستین، کلاه پوستی، چارق از صنایع دستی هزارگی اند که از چرم حیوانات ساخته می شوند.
کفش
پوشش پای هزاره ها را ساده است. مهمترین صنایع دستی هزارگی در فرآورده های پوست و چرم کرو، چارق، کیرو، چاموش و چپلی است.
هزاره ها پوست حیوانات حلال گوشت را با احتیاط از گوشت آن جدا می کردند. وقتی پوست سالم به دست می آمد، از آن مشک می ساختند.اگر پوست اضافه داشتند، نخست آن را نمک می زدند تا آب آن گرفته شود، بعد به فروش می رساندند. اما اگر می خواستند از آن پوست بسازند، نخست پوست را به مدت چهل شبانه روز در داخل خاگستر می گذاشتند تا موهایش برود و آماده دباغی شود.
در این مدت چندین بار خاگستر آن را عوض می کردند. پوست آماده را که موهایش با کاردک کنده شده است، در ظرف مسی یا گلی می انداختند. این هنر را (خوراو) دباغی می گفتند. پوست باید چند روز در خوراو می ماند، تا آماده می شد. این مرحله را شیرین کردن پوست می نامیدند. در این مرحله پوست خود را جمع و ضخیم می ساخت و به مقاومت آن افزوده می شد. اگر بعد از دو روز پوست خوب رنگ می گرفت آن را قاغ(قاق) می گفتند. برای این کار پوست را در هوای سرد قرار می دادند. وقتی پوست دباغی می شد و رنگ می گرفت، آن را خشک می کردند و از آن چرم می ساختند. دباغ گران هزاره می کوشیدند تا فرایند دباغی پیش از ماه حوت ختم شود، زیرا در ماه حوت آب را یخ نمی زد و پوست خوب قاق نمی شد. پوست قاق پیش از ماه حوت مقاومت زیادتر از دیگر پوست ها داشت. هزاره ها پوست قاق را خوب می مالید تا نرم می شد. و برای چاموش و چارق سازی آماده می گردید.
ابزار دباغی هزاره ها بسیار ساده و طبیعی است. تشت دباغی بیشتر از گل رس است و رنگ آن از ریشه ی درخت زردالو و درختچه ی قرغینه. پوست دباغی شده ی هزارگی بسیار خوش رنگ و زیباست. کفش های که از این پوست ساخته می شود، کم نظیر اند.
چارق و سوگول
هزاره ها از پوست دباغی نشده کفش زیبایی می سازند که به آن چارق می گویند. چارق مانند کفش های معمولی است، با این تفاوت که تمام آن از چرم است. کفی، تلی، بدنه ی چارق از چرم خالص است. بدنه ی چارق یک لایه و کفی آن چهار لایه است که ضخیم تر از بدنه ی آن ساخته می شود.
عبدالخالق آزاد در باره ساخت چارق و سوگول هزارگی چنین می نویسد: چارق و سوگول پای پوش عام و معمول مردم بود، تهیه آن در مقایسه با چاموش به وقت کم و امکانات اندک ضرورت داشت. اساس چارق و سوگول را پوست بز، پوست سرگاو و پوست شتر تشکیل می داد. برای تهیه چارق وسوگول پوست را پخته نمی کردند، بلکه ازپوست خام پای پوش می ساختند. طرف صاف پوست را به طرف برون و سمت موی دار و پشم دار آن را به طرف درون و در تماس با با پا عیار می ساختند.
از همان پوست تسمه کشیده و به وسیله ی دروش (درفش)، پس از آن که پوست مذکور را بروی هم قرار می دادند، کناره به کناره می دوختند. در ناحیه بالایی کفش چند سوراخ روی ساق ایجاد کرده و بعد از آن که چارق را می پوشیدند، توسط تسمه چرمین آن را بسته و به پای شان محکم می نمودند.(همان ص۶)
چاموش
چاموش گونه ای ازپای پوش مردم هزاره است. این کفش چرمی را بیشتر خان ها و پولداران هزاره می پوشیدند. عبدالخالق آزاد مراحل ساخت چاموش را در ماهنامه ی پاتو چنین توضیح می دهد: مراحل تهیه چاموش از اندازه گیری پای فرد مورد نظر آغاز می گردید، ابتدا کف پای را از همان پوست به شکل چند قاطبه برش کرده و آن را با الیاف بته گیت روی هم می دوختند. پاره، پارچه های پوست و بقایای تل و کف پای پوش را جمع و با آن تار روی هم دوخته و از آن پاشنه می ساختند. گیاه گیت یک نوع گیاه کوتاه قد و دارای ریشه طولانی همانند ریشه خار در زمین فرو می رفت، تار مذکور را از تابیدن ریشه آن گیاه همانند تا انساج حیوانات تهیه می نمودند. بعد از آن که کار دوخت کف و پاشنه ختم می گردید از همان پوست گاو به اندازه کف پا روی آن همانند موزه با ساق بلند، آن چرم را برش و آن را باهمین تار مقاوم روی کف با مهارت تمام می دوختند. بند چاموش را از همان پوست به شکل تسمه می ساختند. به اندازه معین هر دو طرف ساق را سوراخ و آن تسمه را از درون آن گذرانده و توسط آن چاموش را بعد از پوشیدن روی پا محکم می بستند. بدین طریق یک جفت پای پوش اشرافی به دست می آمد.
چپلی(دم پایی)
هزاره ها برای ساختن چبلی که به آن (کروبن) می گویند، روی ته کفش صنعتی و یا لاستیک موتر(ماشین) چند بریده ی نازک و پهن چرم را تا می کنند و با میخ به لاستیک می کوبند. سپس برای آن پیش بند(جا انگشتی) درست می کنند. چپلی هزارگی هنوز در بین هزاره ها با وجود چپلی های جدید طرفدارانی زیادی دارد.
کیرو
کیرو همان چپلی است با این تفاوت که کفی آن از چوب درست می شود. برای این کار نخست دو تکه چوب آماده می شود و کیرودوز چوب را با دقت تمام می تراشد و به شکل تلی(کفی) دم پایی در می آورد. سپس چند بریده ی نازک و پهن چرم را تا می کند و با میخ به لاستیک می کوبد. پس از آن برای کیرو پیش بند(جا انگشتی) درست می کنند. کیرو از کهن ترین کفش های هزارگی است. نشان از روزگاری دارد که هزاره ها از ابتدایی ترین امکانات برای زندگی کردن و زنده ماندن استفاده می کردند. کیرو را بیشتر زنان می پوشیدند. مردان بسیار کم از کیرو استفاده می کردند.
عبدالخالق آزاد مراحل ساخت کیرو را در ماهنامه ی پاتو چنین توضیح می دهد: در زمستان ها معمولا کیرو(نعلین چوبی) به حیث پای پوش مورد استفاده قرار می گرفتند. کیرو عبارت از یک تخته چوب نازوک و دو پای پایه بود که در ناحیه جلوی آن یک سوراخ توسط برمه ایجاد می گردید. (پایه) پای ها توسط میخ چوبی که قبلا به وسیله برمه شکاف شده بود با تخته کف پا محکم می گردید. دو بند که یکی از میان انگشت کلان پا و انگشت کنار آن می گذشت درون شکاف جلوی، توسط فانه و یا میخ چوبی محکم می شد. بند دومی از بین بند جلوی گذشته و از پشت پا گذشته و در ناحیه هر دو کناره ی تخته چوب کف پا و یا در وسط آن توسط میخ آهنی و میخ چوبی داخل شکاف وسط تخته محکم می گردید. معمولا کیرو را پای پوش دو بنده یاد می کرد. کیرو ساختمان نهایت ساده داشته است و ترکیب آن متشکل از چوب و پوست پخته ی حیوانات بوده است.(همان ص ۶)
پوستین
هزاره با پوست دباغی نشده ای گاو، بز و گوسفند پوستین درست می کنند. پوستین مانند کت دوخته می شود با این تفاوت که نخ پوستین، تسمه های از چرم خام و پخته است. سوزن پوستین دوزی کلان تر از سوزن های معمولی است که به آن تیبنه می گویند. برخی از پوستین دوزان به جای تیبنه از جاتی که کلان تز از تیبنه است استفاده می کنند. در برخی از مناطق هزارستان از پوست گرگ و دیگر حیوانات درنده پوستین درست می کنند که بسیار زیبا و گران است. این پوستین ها از دور به شکل حیوانات درنده معلوم می شوند که ترسناک به نظر می آید. در گذشته های نه چندان دور گماشتگان حاکمان جور در هزارستان با پوشیدن این پوستین ها به شکل گرگ در می آمدند و هزاره ها را شکار می کردند. ماجرای تلخ و دردناک گرگ های کشمیری از این گونه اند.